Pochodzenie
Marian Ignacy Falski urodził się 7 grudnia 1881 roku „ na Białej Rusi , w powiecie słuckim, w niewielkim stukilkudziesięciohektarowym majątku Naczy”. Tak pisał o miejscu swego przyjścia na świat w autobiograficznych „Okruchach wspomnień”. Rodzice- Jozef Falski i Stanisława z domu Jerzykowicz byli przedstawicielami polskiej szlachty, a ich dom stanowił- jak większość podobnych posiadłości- ośrodek „wiejskiej inteligencji”. Skoligacone dwory utrzymywały ożywione stosunki towarzyskie. Mały Maryś wspominał więc swoje dzieciństwo jako czas spokojny, radosny , naznaczony licznymi wizytami, polowaniami , spotkaniami dorosłych przy kartach, muzyce i suto zastawionym stole. Czasem zasypiał , słuchając zgiełku dochodzącego z salonu pełnego gości i przyglądając się wiszącej nad łóżkiem makatce z wyhaftowanym jeleniem.
Dzieciństwo
O dostatni stół i ciepły dom dbała matka, która nieliczne wolne chwile poświęcała lekturze, fortepianowi, ale także podstawowej edukacji syna. Chłopiec zapamiętał z tego czasu długie opowieści , naukę wierszyków i głośne czytanie. Szczególnie podobały się przyszłemu autorowi „Elementarza” fragmenty „Wiązania Helenki” Klementyny Hoffmanowej, propagatorki literatury dziecięcej. Pomysł omawiania zamieszczonych w książce obrazków wykorzystał Falski wiele lat później w swojej „Pierwszej czytance”.Mały Maryś uczył się pod okiem matki czytania, co wspominał po latach jako prawdziwą mękę. Drewnianą „skazówką” wodził po łamiących język sylabach „brzda”, „drzda”, „krzda”. Sylabizowaniu towarzyszyła nauka pisania przy użyciu archaicznych dziś przedmiotów: gęsiego pióra, atramentu z kałamarza i piaseczniczki z suchym jak pieprz piaskiem służącym do zasypywania niewyschniętego atramentu. Postępem było zastosowanie pióra ze stalówką i zeszytów z wodnymi znakami dla wprawek kaligraficznych.
Edukacja (lub „młodość”)
Dalsza edukacja chłopca przebiegała pod okiem domowej nauczycielki. Trwające 4-5 godzin lekcje rosyjskiego i arytmetyki ( po rosyjsku) oraz polskiego i religii, a także podawane przez guwernantkę wiadomości z różnych dziedzin ( po polsku) wspominał autor „Elementarza” jako nudne i męczące fizycznie- na twardym krześle i z książką na kolanach jako jedyną pomocą naukową. Atrakcję stanowiło oglądanie ilustracji do Biblii. Jako dwunastolatek Falski rozpoczyna naukę w gimnazjum realnym w Mińsku. Zdał egzamin od razu do klasy III. Szkoła sprawowała nad młodzieżą policyjny dozór i realizowała program rusyfikacji młodych Polaków , co zaowocowało przystąpieniem Falskiego do konspiracyjnego kółka samokształceniowego. Działalność tę rozwijał w latach studiów w rosyjskim Instytucie Politechnicznym w Warszawie. Przyszły inżynier słuchał także wykładów humanistów, przyrodników , historyków, badaczy życia społecznego.
Etapy działalności
Po ukończeniu politechniki Falski nie znajduje pracy w Warszawie i obejmuje posadę guwernera w zamożnej rodzinie Meyerów. Praca nauczyciela zbliżyła Falskiego do zagadnień pedagogiki . Nie zaprzestał działań na rzecz kół samokształceniowych, a gdy w styczniu 1905 roku wybuchł powszechny strajk szkolny- rozpoczął tajne nauczanie strajkującej młodzieży m.in. na kompletach w Łowiczu. Władze carskie wkrótce wydały zezwolenie na tworzenie polskiego szkolnictwa prywatnego, a Marian Falski pod pseudonimem „Rafał” zangażował się w pracę w Polskiej Partii Socjalistycznej. Za działalność tę trafia na przełomie 1906 i 1907 roku do cytadeli, a zagrożony wieloletnim tam pobytem-emigruje dzięki pomocy Stefanii Sempołowskiej ( 1869- 1944) -nauczycielki, działaczki oświatowej, pisarki i dziennikarki, goszczonej po latach w Kuźnicy Grabowskiej. Przyjmuje ponownie posadę guwernera u Meyerów, odwiedza Kraków, Zakopane, Włochy i Francję. Do Krakowa wraca wiosną 1909 roku owładnięty „ myślą o ułożeniu nowoczesnego podręcznika nauczania czytania i pisania”. Nowoczesność polegała na połączeniu dwóch metod- rozpoznawania wyrazów z ogólnego kształtu i składania z liter. Swoją nowatorską metodę wypróbowywał Falski na małych mieszkańcach Krakowa, pokazując spacerującym po Plantach dzieciom odpowiednio podpisane obrazki. Sposób okazał się przyjazny dzieciom, których nie zmuszano do mozolnego sylabizowania. Ze szczęśliwie pozyskanych funduszy udało się Falskiemu opłacić w roku 1910 wydanie 10 000 egzemplarzy „Elementarza”, wyjątkowo starannego także pod względem edytorskim. ( duży format, sztywna oprawa, liczne kolorowe ilustracje, dobry gatunkowo papier). Książka znalazła szubko uznanie czytelników i zaczęła żyć własnym życiem. W następnych latach pojawiały się kolejne wersje ( 1910- Nauka czytania i pisania dla dzieci, 1912- Pierwsza czytanka dla dzieci o Janku, Ali i Zosi, 1920- Elementarz powiastkowy dla dzieci, 1922- Elementarz powiastkowy dla młodzieży, Elementarz powiastkowy dla żołnierzy, 1933- Elementarz tematowy dla szkół miejskich i Elementarz powiastkowy dla szkół wiejskich, 1974- kolejna i ostatnia wersja Elementarza).
Etap pierwszy
Rok 1910 przynosi także dużą zmianę w życiu osobistym Falskiego. 7 maja w Zakopanem poślubia poznaną trzy lata wcześniej w Zurychu studentkę matematyki Irenę Reginę Oxner(1883-1970), córkę Karola Oxnera, właściciela majątku w Kuźnicy Grabowskiej. Irena Falska pozostanie do końca wspólnych dni najwierniejszą przyjaciółką i najbliższą współpracownicą męża. Młodzi małżonkowie w 1914 roku emigrują do Wiednia. Czas pierwszej wojny światowej poświęcają pracy w środowisku emigrantów politycznych. Falski zajmuje się między innymi problemem organizacji nowoczesnej oświaty w warunkach nadchodzącej niepodległości Polski. W 1918 roku Falscy wracają do Polski. Blisko cały rok spędzają w Kuźnicy Grabowskiej. Jadą tam na zaproszenie rodziców Ireny. „W Kaliskiem” łatwiej o aprowizację. Profesor zapamiętał ” wygodnie urządzone pokoje w domu, nieoczekiwaną obfitość wszelkiego jedzenia, atmosferę ogólnego spokoju,” , co pozwalało mu spokojnie pracować, porządkować notatki z dydaktyki doświadczalnej, a także wygłaszać adresowane do miejscowej ludności pogadanki oświatowe. W 1919 roku profesor znajduje zatrudnienie w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, a dwa lata później w Państwowym Instytucie Nauczycielskim. Publikuje też „żołnierską” wersję Elementarza i wydaje poradnik metodyczny dla nauczycieli. Zajęcia te poprawiają kondycje finansową Falskich, co nie jest bez znaczenia wobec faktu śmierci rodziców Falskiego. W rodzinnej Naczy pozostaje bowiem najmłodsza, kilkunastoletnia siostra Falskiego, Janina ( 1905- 1954), nad którą od tej pory Marian i Irena roztoczą rodzicielską opiekę. Córki Janiny, Ewa Kostecka- Wrońska i Barbara Kostecka – Szczerbińska odwiedzą Kuźnicę Grabowską we wrześniu 2005 roku . Siostrzenice profesora wezmą udział w dwudniowej konferencji „Życie i dzieło profesora Mariana Falskiego”, wspominając wujka jako człowieka darzącego ich matkę ojcowską wręcz miłością. „ Dom Wujostwa pamiętam jako zawsze otwarty, pełen ciekawych spraw i ludzi. Do bliskich ich przyjaciół w różnych okresach życia należało wiele wybitnych osób, jak np. Stefania Sempołowska, znany pedagog Maria Grzegorzewska, aktorzy: Ludwik i Irena Solscy czy Zofia Małynicz, rzeźbiarka Ludwika Nitschowa, poeci: Julian Tuwim i Antoni Słonimski, pisarz Bruno Winawer i inni. (…) Wuj mój był nieprzeciętnie pracowity. Zagadnienia oświaty, szkolnictwa, pedagogiki nurtowały go zawsze głęboko, pisał więc szereg artykułów i prac poświęconych tym zagadnieniom. (…) Bardzo lubił góry. Lubił też teatr, muzykę poważną i literaturę. (…) Profesor Falski miał usposobienie pogodne. Cechowała go wyjątkowa wrażliwość na sprawy i potrzeby ludzi. Gdziekolwiek był, starał się wytworzyć atmosferę wzajemnej życzliwości i wzajemnego poszanowania. Był wyjątkowo wrażliwy na biedę i cierpienia ludzkie. Przez całe życie pomagał swoim bliskim, a także innym, który potrzebowali pomocy, a których często nawet nie znał. Bez wahania i odważnie stawał w obronie słabych, pokrzywdzonych i prześladowanych, choć stanowisko takie nieraz groziło mu konsekwencjami” – napisze Barbara Szczerbińska ( Marian Falski we wspomnieniach siostrzenicy, w: Z okruchów wspomnień, Bydgoszcz 2007, s.243-245).
Etap drugi
W 1926 roku Falskich stać w końcu na własny dom. Adres- Warszawa, Lekarska 21.Wygodnie wyposażony ( centralne ogrzewanie, łazienki, telefon, winda towarowa i ogródek) dawał poczucie bezpieczeństwa i stwarzał dogodne warunki do pracy. Tej nie brakowało. W 1928 roku Falski pracował nad przygotowaniem atlasów szkolnych wystawianych na jubileuszowej poznańskiej Pewuce, czyli Powszechnej Wystawie Krajowej. Jesienią 1931 roku profesor wszedł w skład delegacji Ligi Narodów udającej się do Chin w celu zapoznania się z tamtejszym systemem oświaty. Okres międzywojenny to także czas sporów nad organizacją szkolnictwa powszechnego. Niepopularne często sądy Falski publikuje pod pseudonimem Rafał Praski. Dystansuje się wobec polityki Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Druga wojna światowa ( 1939- 1945) zastaje Falskich w Warszawie. Podczas powstania warszawskiego w gruzy obraca się ich dom przy Lekarskiej. Odbudują go później wspólnie z sąsiadami. Profesor- sam ranny podczas jednego z nalotów- nie odmawia pomocy bardziej potrzebującym. Za sprawą łapówki, którą Falski przekazał granatowemu policjantowi , wydostała się z aresztu Alina Margolis (późniejsza Edelman) wraz z przyjaciółką. Uratowana z aresztu- napisała po latach w książce „Ala z Elementarza”: ”Pan Marian Falski był wielkim przyjacielem mojej mamy. Był to wysoki, przystojny pan, miał trochę falujące siwawe włosy i przychylny ludziom uśmiech. Kiedy skończyłam siedem lat, przyniósł mi pięknie zapakowany prezent. Był to Elementarz. Na pierwszej stronie na górze w lewym rogu było napisane:
Kolejne etapy…
Lata powojenne to czas wytężonej pracy. W 1945 roku profesor inicjuje Ogólnopolski Zjazd Oświatowy, w latach 1947- 1948 pracuje jako przedstawiciel Polski dla UNESCO,w 1949- występuje na konferencji Międzynarodowego Biura Wychowania w Genewie. W obliczu tak dużej aktywności szczególnie zabolało profesora odsunięcie go od pracy w Ministerstwie Oświaty- 31 sierpnia 1950 roku prowadzone przez niego Biuro Badań i Statystyki przestało istnieć. Uczony przegrał z nasilającą się wówczas ideologią stalinowską. Do pracy przywrócono go w roku 1953 w nowo powołanej Akademii Nauk w Warszawie ( Pracownia Dziejów Oświaty). W 1954 roku uhonorowano Mariana Falskiego tytułem profesora zwyczajnego. Cztery lata później uczony został kierownikiem Pracowni Ustroju i Organizacji Oświaty. W 1964 roku podpisał List 34- memoriał reprezentantów różnych środowisk intelektualnych i różnych orientacji politycznych , których łączyła troska o los polskiej kultury i sztuki. Ostatecznie odszedł z pracy na początku 1965 roku. W 1967 roku stanął w obronie studenta Uniwersytetu Warszawskiego Adama Michnika . Emerytura nie oznaczała definitywnego pożegnania z tematyką oświatową. Bardziej zaważyła śmierć Ireny Falskiej ( 20 IV 1970), pod koniec życia ociemniałej i zmagającej się z chorobą wieńcową. Profesor napisał:” Dla mnie zmieniło się z tą chwilą całe życie”. Schyłkowe lata życia Falskiego to przede wszystkim praca nad kolejnym wydaniem Elementarza . W wersji ostatniej dzieci zobaczyły nowoczesny świat samochodów, nowej architektury i mody. Pojawiła się telewizja i loty na Księżyc oraz kolejka przed kinem. Książka zyskała nowa szatę graficzną autorstwa Janusza Grabiańskiego. W 1972 roku Uniwersytet Jagielloński w Krakowie przyjął uchwałę o nadaniu profesorowi Marianowi Falskiemu tytułu honoris causa. Na skutek sprzeciwu władz decyzję tę zablokowano. Marian Falski zmarł na zawał serca 8 października 1974 roku w Warszawie. Spoczął obok żony na Cmentarzu Powązkowskim.
Znaczenie postaci
Dla większości Polaków Marian Falski pozostaje autorem Elementarza, książki, z której kilka pokoleń nauczyło się czytać i pisać. Historycy oświaty uznają także dokonania Falskiego w dziedzinie ustroju i organizacji szkolnictwa, kwestie programów nauczania i szeroko pojętej polityki oświatowej.Dla mieszkańców Kraszewic i Kuźnicy Grabowskiej oraz powiatu ostrzeszowskiego osoba i dzieło profesora Mariana Falskiego stały się zalążkiem wielu społecznych inicjatyw. Muzeum Oświaty w Kuźnicy i Ruch Samorządowy noszące jego imię, Szkoła Podstawowa w Kraszewicach to instytucje propagujące dokonania profesora, inicjujące wiele działań nie tylko związanych ze szkolnictwem i oświatą,skupiające społeczność lokalną wokół działań dla dobra i na rzecz wszystkich. Tak jak chciał profesor Falski. Źródła wiadomości:
Źródła wiadomości: – Marian Falski, Z okruchów wspomnień. Bydgoszcz 2007- zbiory Muzeum Oświaty im. Mariana Falskiego w Kraszewicach-Marian Falski- Elementarz (wydania od 1910 do 1974) -kronika i archiwalia Szkoły Podstawowej im. Mariana Falskiego w Kraszewicach-Życie Szkoły 2010 nr 7- folder reklamowy wydany z okazji 585 -lecia Kuźnicy Grabowskiej- Ostrzeszowska Kronika Regionalna 2004-2005 . Ostrzeszów 2005-Jerzy Krzywaźnia, Barbara Cichosz- Sto lat w służbie społeczeństwu. Szkoła Podstawowa im. Kardynała Karola Wojtyły w Kuźnicy Grabowskiej. Kuźnica Grabowska 2010-Rota. Kwartalnik dla środowisk polskich i polonijnych w świecie 2005 nr 3/4