Pochodzenie
Wielkopolanin z Wągrowca, mieszczanin. Jego rodzicami byli Maciej Wujek i Elżbieta z domu Zdunek. Ojciec, sędzia prawa magdeburskiego oraz ławnik sądu miejskiego, posiadał również majątek ziemski, dom i ogród. Był też zamożnym piwowarem. Elżbieta prowadziła dom.
Dzieciństwo
Jakub Wujek urodził się 25 lipca 1541 roku w Wągrowcu i wychowywał się w domu rodzinnym. Dorastał w czasach rozkwitu miasta. W tamtym okresie w Wągrowcu przybywało mieszkańców, wzrastała liczba cechów rzemieślniczych, rozpoczęto przebudowę miasta z drewnianego na murowane. Jakub był świadkiem przebudowy kościoła farnego z funduszy uzbieranych przez mieszczan. Datki były znaczne, mimo kryzysu wiary spowodowanego szerzącą się reformacją. Przypuszczalnie w wieku 10 lat Jakub rozpoczął naukę w szkole przyklasztornej, prowadzonej przez cystersów wągrowieckich. Duch zakonny udzielił się młodemu Jakubowi, gdyż zaczął już w dzieciństwie przejawiać zainteresowanie modlitwą i kontemplacją. Można też zauważyć duży wpływ, jaki wywarła na życie młodego Jakuba postawa ojca. Za sprawą Macieja Wujka w Wągrowcu zaczęto spisywać księgi miejskie w języku polskim. Wówczas w Polsce – tak jak w całej Europie – królowała łacina. Jakub za przykładem ojca zapragnął rozwijać język polski w piśmiennictwie.
Edukacja
Nauki początkowe
Nauki elementarne Jakub pobierał w szkole przyklasztornej prowadzonej przez cystersów w Wągrowcu (1551-1553). Poznał tam nauki religijne oraz nabył umiejętność czytania i pisania w językach niemieckim i łacińskim. Na dalsze nauki wyjechał do Wrocławia do szkoły humanistyczno-reformacyjnej wittenberskiego mistrza Andrzeja Winklera (1555-1557). Doskonalił tam znajomość języka niemieckiego oraz zapoznawał się z literaturą protestancką.
Wezwany przez rodziców, którzy obawiali się o zachowanie wiary katolickiej syna, powrócił do Wągrowca i do wiosny 1558 roku był kierownikiem szkoły parafialnej. W tym czasie samodzielnie studiował dzieło kardynała Stanisława Hozjusza „Confessio Fidei Catholicae” dotyczące doktryny Kościoła Katolickiego, co umocniło jego wiarę.
Studia
Akademia Krakowska (1558-1559) na wydziale Atrium – wydział sztuk wyzwolonych, języki klasyczne oraz hebrajski.
Studia zostały przerwane wybuchem zarazy w Krakowie, jednakże Jakub zdążył przez rok uzyskać tytuł bakałarza. Nawiązał również dobre relacje z wybitnym wykładowcą Benedyktem Herbestem. Jednym z absolwentów Akademii z tego okresu był również ks. Piotr Skarga.
Studia w kolegium jezuickim w Wiedniu (1562-1564) – filozofia, matematyka i język grecki.
Tutaj Jakub poznaje duchowość i metody nauczania jezuitów, nowopowstałego zakonu, cieszącego się uznaniem w Europie. Mimo jednoczesnej pracy wychowawczej i edukacyjnej nad bratankami biskupa Uchańskiego, Prymasa Polski, Wujek kończy studia z tytułem magistra filozofii.
Studia w Collegium Romanum w Rzymie (1565-1567), teologia.
Studia te wiążą się ze wstąpieniem Jakuba do Towarzystwa Chrystusowego Ignacego Loyoli, co miało miejsce 25 lipca 1565 roku.
Wychowawca i rektor kolegiów jezuickich
Praca wychowawcza w stanie świeckim
Przez rok prowadził szkołę przyparafialną w Wągrowcu (1557-1558).
Praca wychowawcza i działalność edukacyjna na dworze biskupa chełmskiego J. Uchańskiego (1559-1562).
Jakub został protegowany biskupowi przez swojego wykładowcę B. Herbesta, wówczas kiedy w Krakowie wybuchła zaraza i musiał przerwać studia. Biskup Uchański powierzył Wujkowi opiekę nad swoimi bratankami i siostrzeńcami oraz innymi młodymi krewnymi przebywającymi na jego dworze. Oprócz tego zlecił Jakubowi nauczanie łaciny, greki i niemieckiego w pobliskiej szkole. Nad bratankami biskupa pełnił opiekę również podczas wyjazdu na studia w kolegium jezuickim w Wiedniu (1562-1564).
P po powrocie z Wiednia w latach (1564-1565) był pisarzem i sekretarzem na dworze biskupa Uchańskiego.
Praca wychowawcza w latach zakonnych
Pułtusk (1567-1571)
Jako jezuita został skierowany do Pułtuska, gdzie w kolegium jezuickim uczył retoryki, greki i katechizmu. Był prefektem szkolnym oraz kaznodzieją dla uczniów. W tym czasie złożył trzy śluby zakonne oraz przyjął święcenia kapłańskie. Następnie powierzono mu obowiązki wicerektora i prokuratora domu zakonnego.
Poznań (1571-1578)
W 1570 roku biskup poznański Adam Konarski sprowadził jezuitów do Poznania. Chciał on, żeby w mieście powstało kolegium jezucikie. Do wykonania tego zadania jezuici wyznaczyli ks. Wujka. W latach 1571-1578 ks. Wujek był zarówno założycielem kolegium, jak i rektorem, wykładowcą, oraz przełożonym tj. superiorem domu zakonnego jezuitów w Poznaniu. Mimo wielu zajęć (zdobywanie funduszy na budowę, gromadzenie materiałów, rekrutacja uczniów, czuwanie nad sprawami bytowymi i pedagogiczno–wychowawczymi) nie zaniedbywał obowiązków kapłańskich, kaznodziejskich i pisarskich.
Kolegium jezuickie w Poznaniu powstało przy kościele św. Marii Magdaleny (obecnie Fara Poznańska). Sale budynku były przestronne i ogrzewane, co w tamtych czasach było rzadkością. Zbierając fundusze na budowę kolegium Wujek otrzymał pomoc finansową od cystersów wągrowieckich. Opat Andrzej Dzierżanowski (pierwszy polski opat) podarował dla jezuickiego kościoła św. Stanisława Biskupa w Poznaniu relikwie z orszaku św. Urszuli, które zachowały się do dziś w poznańskiej Farze.
Ks. Wujek organizując edukację chłopców wprowadzał nowatorskie metody nauczania np. recytowanie przez dwóch uczniów fragmentów katechizmu (specjalnie przetłumaczonych do tego celu) oraz czytanie na zmianę pytań i odpowiedzi, co następnie było wyjaśniane przez jezuitę. Innym nowatorstwem były dysputy z różnowiercami, które odbywały się w kolegium raz w tygodniu. Przygotowywał wspólnie z uczniami przedstawienia o tematyce religijnej i wystawiał je w kościołach poznańskich.
Do kolegium przyjmowano chłopców w wieku od 12 do 25 lat. Uczniów dzielono na trzy klasy: gramatyki, syntaksy i poetyki. Uczono również łaciny, greki i hebrajskiego. Nauka trwała 7 lat. Na każdym poziomie nauczano religii, znajomości Pisma Świętego oraz katechizmu i ówczesnych dokumentów Kościoła.
Wilno (1578-1579)
W 1578 roku ks. Wujek otrzymał nominację na rektora kolegium jezuickiego w Wilnie. Przy wyborze Wujka jezuici kierowali się potrzebą utrzymania kolegium na wysokim poziomie rozwoju. Jako rektor wykonywał tam prace administracyjno-pedagogiczne, literackie i kapłańskie. Podczas jego pracy w Wilnie, w 1578 roku kolegium jezuickie otrzymało aktem króla Stefana Batorego rangę Akademii. Tam też rozpoczęła się współpraca Wujka z królem, co zaowocowało wyjazdem ks. Wujka na misje do Siedmiogrodu.
Misja w Siedmiogrodzie na Węgrzech (1579-1584)
Król Stefan Batory postanowił sprowadzić do Siedmiogrodu jezuitów, by odnowić na tych terenach wiarę katolicką. Pod wpływem jego namów ks. J. Wujek w towarzystwie innych zakonników w 1579 roku rozpoczął pracę misyjną w Monostor pod Koloszwarem. Owocem pięcioletniej pracy było powstanie trzech placówek zakonnych, seminarium papieskiego oraz kolegium jezuickiego. W tym czasie ks. Jakub zajmował się jeszcze wychowaniem małoletniego bratanka królewskiego, Zygmunta. Nie zaniedbał również pracy pisarskiej. Wydał w tym okresie do druku aż 13 rękopisów.
Wizytator, wiceprowincjał i superior domu profesorów w Krakowie (1584)
W 1584 roku ks. Jakub Wujek otrzymuje nominację na wizytatora domów Towarzystwa Jezusowego w Polsce oraz nieco później urząd wiceprowincjała w Siedmiogrodzie. Wykonywanie tych obowiązków wiązało się z ciągłymi podróżami i było wyczerpujące przy jednocześnie wykonywanej pracy pisarskiej. Następnie na początku 1597 roku został przełożonym–superiorem domu zakonnego profesorów w Krakowie. Tam też, po długiej chorobie, umarł 27 lipca 1597 roku i został pochowany w podziemiach kościoła św. Barbary w pobliżu kościoła Mariackiego.
Działalność kaznodziejska
Zasłynął jako dobry kaznodzieja głosząc kazania w kolegiacie pułtuskiej w 1569 roku. Podczas pobytu w Pułtusku miał podejrzenie o suchoty, na leczenie wysłano go więc do Wągrowca, rodzinnego miasta. Po drodze głosił kazania w Łowiczu, Uniejowie.
W 1570 roku podczas kuracji i posługi kaznodziejskiej w rodzinnym mieście, Wujek głosił Słowo Boże także w Poznaniu. Zyskał wtedy przychylność bp. Konarskiego. Ze względu na jegotalent kaznodziejski, zaproponowano Wujkowi wygłoszenie nauk dla dworu w kolegiacie warszawskiej. Jednak po dwóch kazaniach ciężko zachorował, po wyjściu z zagrożenia śmierci na krótko wrócił do Pułtuska.
Budując kolegium jezuickie w Poznaniu zasłynął jako wybitny kaznodzieja, głosząc kazania w kościele św. Marii Magdaleny (dziś Fara Poznańska), stanowiącym główną parafię miasta. Wprowadził tam zwyczaj głoszenia kazań w języku niemieckim dla parafian pochodzenia niemieckiego. W posłudze kaznodziejskiej przemawiał również do protestantów, łagodnie, rzeczowo, ale stanowczo wykazując błędy nauki luterańskiej. Podczas wykonywania pracy wizytatora głosił kazania w wielu miejscowościach np. w Braniewie, w Krakowie, w Siedmiogrodzie, we Lwowie.
Praca literacka
Zakon jezuitów kładł szczególny nacisk na piśmiennictwo. Cztery lata po wstąpieniu Jakuba Wujka do zakonu uznano, że najbardziej nadający się do pracy pisarskiej jest ks. Jakub Wujek oraz ks. Piotr Skarga. Dlatego już od 1569 roku pracując w Pułtusku, Wujek rozpoczyna działalność pisarską.
Dzieła autorstwa Wujka
Pierwsza publikacja, dzieło przeciwko innowiercom „Iudicium albo rozsądek niektórych katolików o confessiey sędomierskiej roku 1570”, napisane w języku polskim w formie dialogu, otrzymało miano pierwszego podręcznika teologii porównawczej w języku polskim. Wujek porównał tu teologię katolicką z teologią protestancką.
Wybrane późniejsze publikacje:
Zbiór kazań „Postylla Catholica, to jest kazania na każdą niedzielę i na każdą święto przez cały rok”, Kraków (1571-1573);
Dzieło o czyścu, Poznań 1579;
„O transsubstanciaciej, to jest o przemienieniu istności w Najświętszym Sakramencie Eucharystijnym theologickie rozbieranie”, Poznań 1589;
„O Kościele Pana Chrystusowym prawdziwym rozprawa stateczna a dowodna”, Poznań 1580.
Tłumaczenia
Pierwszy przekład na język polski Katechizmu Piotra Kanizjusza, Kraków 1570;
Przekład „O naśladowaniu Chrystusa” św. Tomasza à Kempis, 1571;
„O wzgardzie świata”, papieża Innocentego III, 1571;
„O bóstwie Syna Bożego i Ducha Świętego… Przeciw starym i nowym żydom i machometanom, arianom, samosatenom, serwetianom, gentilistom, nowokrzczeńcom…”, drukarnia A. Piotrkowczyk, (przeróbka dzieła R. Bellarmina), Kraków 1590.
Dzieło życia – przetłumaczenie Biblii
W maju 1584 roku, podczas kongregacji Towarzystwa Jezusowego w Kaliszu, w którym ks. Wujek brał udział, stwierdzono potrzebę powstania nowego, katolickiego tłumaczenia Biblii na język polski. Do tego zadania wytypowano m.in. ks. Piotra Skargę oraz ks. Stefana Warszewickiego, ostatecznie jednak powierzono to zadanie Wujkowi. W 1585 po uzyskaniu zgody od generała jezuitów oraz papieża Grzegorza XIII, ks. Wujek rozpoczął pracę nad tłumaczeniem Pisma Świętego.
Tłumacząc Biblię na język polski, ks. Wujek posługiwał się „Vulgatą”, łacińskim tłumaczeniem Pisma Świętego z IV w., dokonanym przez św. Hieronima. Korzystał też z tekstów greckich oraz pism w języku hebrajskim. Porównywał też inne przekłady polskie Pisma Świętego, również protestanckie. Tekst podlegał komisyjnym badaniom, sprawdzany był przez cenzorów zarówno w Polsce, jak i w Rzymie. Dokonując tłumaczenia dbał o wierność przekładu, dostosowując jednocześnie treści do zasad budowy języka polskiego. W efekcie stworzył styl biblijny, który funkcjonował w Polsce bez poprawek przez 367 lat, to jest do 1966 roku. Praca nad przekładem zajęła mu 12 lat. Tłumaczenie Biblii ks. Wujek zakończył dedykacją, a następnego dnia zmarł.
Pierwsze wydania Biblii ks. J. Wujka:
1593 – Nowy Testament
1594 – Psałterz Dawidowy
1599 – Pośmiertne wydanie całej Biblii
Pracując nad przekładem jednocześnie pisał kolejne dzieła przeciw innowiercom. Podczas 32 lat życia zakonnego oddał do druku 32 rękopisy. W porównaniu do Piotra Skargi, który oddał do druku 12 prac, jest to ogromny dorobek, biorąc pod uwagę, że Wujek podczas pracy pisarskiej pełnił obowiązki kapłana, kaznodziei, rektora kolegiów, wykładowcy, wychowawcy, wizytatora domów Towarzystwa Jezusowego, a także (od 1584) wiceprowincjała zakonu jezuitów w Polsce. Praca ta wymagała odbycia wielu podróży, w które zabierał potrzebny do pracy pisarskiej warsztat naukowy z księgozbiorów jezuickich.
Motto ks. Jakuba Wujka z memoriału z 1582:
„Jedna dobra katolicka książka przeciw innowiercom wydana, przewyższa swym wpływem i znaczeniem tysiące wygłoszonych kazań”.
Znaczenie postaci
Jezuita, nauczyciel, wychowawca, rektor i założyciel kolegiów jezuickich w Polsce i za granicą, wizytator i wiceprowincjał zakonu jezuitów w Polsce i Siedmiogrodzie, filozof, teolog, znawca retoryki, wybitny kaznodzieja, autor wielu publikacji, tłumacz Pisma Świętego z łaciny i hebrajskiego na język polski.
Znaczenie postaci dla jej współczesnych
Dla ówcześnie żyjących sobie ludzi ks. Jakub Wujek był przykładem pracowitości i wytrwałości. Swoim życiem pobudzał młodych do zdobywania wiedzy, samodoskonalenia, działania na rzecz postępu, o czym świadczy cała jego praca wychowawczo – pedagogiczna oraz różnorodność podejmowanych zadań. Podczas organizowania kolegiów musiał wykazać się zarówno umiejętnościami zarządzania, jak i organizacyjnymi, ekonomicznymi, wreszcie pedagogicznymi. Przydzielano mu więc ciągle nowe zadania. Powierzano mu wychowanie krewnych ważnych osobistości w państwie: bratanków bp. Uchańskiego ówczesnego prymasa Polski oraz bratanka króla Stefana Batorego. W posłudze kapłana wykazał się sumiennością i oddaniem, ludzie tłumnie przychodzili do kościoła, by korzystać z jego posługi. Człowiek o szerokich horyzontach, otwarty na dialog religijny, który praktykował w kolegiach, na ambonie, oraz w twórczości pisarskiej. Niestrudzony, solidny pisarz, przygotował do druku 32 rękopisy, ostatnie 13 lat swego życia poświęcił na przetłumaczenie Biblii. Przez całe życie tak pracowite i intensywne, zmagał się ze słabym zdrowiem, zakończył je w wieku 56 lat, dzień po ukończeniu dedykacji do Biblii. Jego działalność przyczyniła się do wzrostu poziomu edukacji i piśmiennictwa w języku ojczystym.
Znaczenie postaci dla jej potomnych
Tłumaczenie Biblii Wujka stało się wzorem stylu biblijnego, który funkcjonował w Polsce przez ponad 300 lat bez poprawek. Do dziś w użyciu występują frazeologizmy z Biblii Wujkowej np. „szata godowa”, „pokarm duchowy”, „nie mieć gdzie głowy skłonić” oraz wiele innych. Również w modlitwie „Ojcze nasz” używa się aktualnie Wujkowych zwrotów. Dzieło Wujka, cechujące się jasnością, prostotą oraz pięknem języka ojczystego, wywarło duży wpływ na rozwój kultury i języka polskiego. Z jego stylu literackiego czerpali poeci tacy jak Mickiewicz, Słowacki, Norwid. Swoją bardzo płodną działalnością pisarską, przyczynił się do rozwoju piśmiennictwa w rodzimym języku.
Dziś ks. Jakub Wujek jest bohaterem naszego regionu. Miasto szczyci się tym, że wydało Polsce takiego syna. Przy wjeździe do miasta widnieje tablica upamiętniająca jego osobę, a także przy kościele farnym stoi pomnik poświęcony przez Prymasa Polski Stefana Kardynała Wyszyńskiego w 1973 roku podczas Kongresu Biblistów Polskich z udziałem kardynała Karola Wojtyły, późniejszego papieża. W 1997 roku w kościele pocysterskim umieszczono tablice upamiętniające 400-letnią rocznicę śmierci ks. Jakuba Wujka.
W różnych ośrodkach naukowych organizowane były uroczystości (konferencje, odczyty) z okazji rocznic związanych z twórczością ks. Wujka oraz promocji ponownego wydania Biblii.
W małej wiosce Sienno, koło Wągrowca znajduje się jedyna w Polsce szkoła im. ks. Jakuba Wujka, która pielęgnuje pamięć o swoim Patronie, ukazując jego życie oraz zasługi dla kraju i Kościoła. Wystawiane zostają przedstawienia teatralne, organizowane konkursy wiedzy oraz plastyczne o ks. J. Wujku i Piśmie Świętym, odbywają się wycieczki do miejsc związanych z Patronem, szkoła podjęła współpracę z jezuitami z Bydgoszczy. Dzięki wieloletnim staraniom, 9 listopada 2008 r. nadano szkole sztandar z wizerunkiem Patrona, co odbyło się w oprawie nabożeństwa ekumenicznego. Szkoła w swej działalności stara się naśladować ks. J. Wujka w jego cnotach oraz żyć wartościami, które dla Niego były ważne.
Źródła
Kuźmina D., „Jakub Wujek (1541-1597) Pisarz,Tłumacz i Misjonarz”, SBP, Warszawa 2004;
Inglot M., Wielcy ludzie Kościoła, „Jakub Wujek”, WAM, Kraków 2001;
Grajkowska L., „Ks. Jakub Wujek z Wągrowca życie i działalność”, M-Druk Wągrowiec 1995;
Słowiński R. (red.), „Biblia Jakuba Wujka w życiu i kulturze narodu polskiego”, PAN, Poznań 2013;
Kruszyk B., „Boży tłumacz”, Przewodnik Katolicki, nr 31/2.08.2009;
Kubski G., „Wzór biblijnej polszczyzny”, Przewodnik Katolicki, nr 29/22.07.2007;
„Biblia Wujka ponownie wydana”, Przewodnik Katolicki, nr 52/24-26.12.2010;
Zasoby Internetu: WWW.wikipedia.pl
Strona Szkoły Podstawowej im. ks. Jakuba Wujka w Siennie www.spsienno.pl