Dzieciństwo

Stefan Szmaj urodził się 10 sierpnia 1893 roku w Książenicach niedaleko Grabowa nad Prosną w powiecie ostrzeszowskim jako syn Antoniego i Antoniny z domu Skrobańskiej. Miał pięcioro rodzeństwa: Ludwikę- urodzoną w 1891 roku, Józefę- urodzoną w 1895 roku, Józefa- urodzonego w 1898 roku, Jadwigę- urodzoną w 1900 roku i Tadeusza- urodzonego w 1904 roku. Rodzice posiadali niewielki majątek ziemski. Dzieciństwo miał szczęśliwe.

Edukacja

Naukę rozpoczął w 1901 roku w wieku 8 lat, kiedy został uczniem szkoły w Grabowie nad Prosną. Był w niej do 1904 roku. W tym samym roku po egzaminach wstępnych zaczął uczęszczać do ostrowskiego gimnazjum klasycznego. Już wtedy przejawiał zamiłowanie do rysunków. W Ostrowie Wielkopolskim zamieszkał u państwa Steplewskich. Ukończywszy klasę szóstą w 1910 roku postanowił wyjechać do Monachium. Tam tylko przez trzy miesiące uczył się w prywatnej szkole plastycznej prof. Hermana Groebera, ponieważ po powrocie na święta uległ presji grabowskiego proboszcza i rodziców, którym nie podobały się odważne rysunki młodego artysty. Przerwał naukę w Niemczech i powrócił do szkoły w Ostrowie Wielkopolskim. Jesienią 1913 roku wyjechał do Montabaur w Hesji. Tam poznał znakomitego nauczyciela rysunków. Następnie po powrocie w 1914 roku już po wybuchu I wojny światowej zdał maturę. Był już wtedy wcielony do niemieckiego wojska.

W listopadzie 1914 roku udał się do Wrocławia na studia medyczne. Na uczelni kształcił się tylko miesiąc, bowiem decyzja o studiowaniu podyktowana była chęcią uniknięcia wojska. Postanowił jednak kontynuować edukację medyczną w Berlinie na drugim, trzecim i czwartym semestrze. Jesienią 1917 roku wyjechał do Tybingi, gdzie zaliczył zimowy semestr. Kolejne dwa semestry 1917 roku odbył w Monachium. Przebywał też w Gryfi. Następnie za sprawą poznanego w Monachium Stanisława Przybyszewskiego znalazł się w Poznaniu. Został przez przyjaciela polecony Jerzemu Hulewiczowi. Znalazł się w środowisku artystycznym zrzeszonym wokół czasopisma „Zdrój”. Wspólnie z innymi artystami został na przełomie 1917 i 1918 roku współzałożycielem grupy Bunt. Kontynuował studia medyczne w Monachium. Po wybuchu rewolucji wstąpił w kraju do polskiego wojska. Pozostał w nim do 1922 roku. Uczestniczył w Kampanii Wschodniej. W 1919 roku zdał w Warszawie państwowy egzamin lekarski. Doktorat z okulistyki obronił w 1923 roku na Uniwersytecie Poznańskim.

Życie zawodowe i rodzina

W 1924 roku ożenił się z Ireną Hofmanówną i podjął pracę w Gnieźnie. Pracował jako lekarz szkolny w gimnazjum męskim i w seminarium. W latach 1927–1929 był lekarzem w gimnazjum w Ostrowie Wielkopolskim. W tym czasie odbył kilka zagranicznych podróży, odwiedzając kliniki okulistyczne i dokształcając się. W listopadzie 1929 roku przeniósł się z rodziną do Bydgoszczy, gdzie został lekarzem kolejowym i Ubezpieczalni Społecznej. Dojeżdżał do pracy w Tczewie. Miał troje dzieci.

W listopadzie 1935 roku przeniósł się do Gdyni, w której prowadził praktykę prywatną. Od 1938 roku pracował w Ubezpieczalni Społecznej. Dzięki wysokim zarobkom mógł zapewnić rodzinie dostatek. W tym czasie dużo malował. Nigdzie jednak nie wystawiał.
W 1939 roku w sierpniu został zmobilizowany do wojska. Po wybuchu wojny brał udział w kampanii wrześniowej i dostał się pod Kutnem do niemieckiej niewoli, z której został zwolniony w grudniu. Wrócił do Gdyni, ale znaczną część okupacji spędził w Łowiczu. Pracował jako okulista w Ubezpieczalni Społecznej i Ośrodku Zdrowia w Skierniewicach. W czasie trwania II wojny światowej przepadł jego cały dotychczasowy dorobek graficzno-malarski.

W lutym 1945 roku przeniósł się do Ostrowa Wielkopolskiego, skąd 22 maja powrócił do Gdyni. Pracował w Ubezpieczalni Społecznej w Gdyni i w Sopocie. Dyżurował także do 1953 roku w szpitalu. W roku 1955 podjął się pracy w Portowym Ośrodku Zdrowia.

Hobby

Lubił wiele dyscyplin sportowych. Jeździł na nartach, na rowerze, grał w bilard, tenisa i brydża. Jeździł na rodzinne wycieczki w Tary i nad Morze Bałtyckie. Chętnie czytał książki. Grał na gitarze, skrzypcach i fortepianie. Jego pasją było wędkarstwo.

Schyłek życia

Jego stan zdrowia zaczął się pogarszać i w październiku 1969 roku przeszedł na emeryturę. Zmarł w Gdańsku po ciężkiej chorobie serca 19 września 1970 roku. Został pochowany na cmentarzu parafialnym w Gdyni.

Twórczość

Malarstwo Stefana Szmaja datuje się od 1905 roku, kiedy już tworzył z natury i kopiował rysunki z „Tygodnika Ilustrowanego”. W czasie gimnazjalnej nauki miała miejsce jego pierwsza wystawa w Domu Katolickim w Ostrowie Wielkopolskim, gdzie wystawił kopię fragmentu „Hołdu Pruskiego” Jana Matejki. Kopiował także dzieła Leonarda da Vinci i Juliana Fałata. Czasami portretował kolegów z klasy.
Nie porzucał malarstwa i rysunku w czasie studiów. Na przełomie 1915 i 1916 roku w Berlinie zainteresował się ekspresjonizmem niemieckim. Sam poczuł się ekspresjonistą. W tym czasie powstały pierwsze linoryty artysty. Swoje prace pokazał w 1917 roku w Monachium, gdzie poznał Stanisława Przybyszewskiego.

W 1918 roku w Poznaniu na wystawie pod hasłem „Bunt” pokazał po raz pierwszy swój linoryt pod tytułem „Pocałunek”. W latach dwudziestych wiele tworzył. Rysował, malował, wykonywał liczne linoryty. Powstała wówczas teka linorytów pod tytułem „Topole”. Za jego najbardziej płodny artystycznie uważa się okres życia przypadający na pobyt w Ostrowie Wielkopolskim i Bydgoszczy. W ostrowskim gimnazjum brał udział w odnawianiu auli wspólnie z artystą malarzem Antonim Serbeńskim. Wykonał wówczas cztery malowidła w medalionach na ścianach. Były to portrety naturalnej wielkości: Słowackiego, Chopina, Matejki i Kopernika. W Ostrowie Wielkopolskim wydał również tekę dwunastu litografii pod tytułem „Morgue”. Powstały one według dawnych szkiców z prosektorium w Monachium wykonanych podczas studiów.

W Bydgoszczy został członkiem Związku Plastyków Grupy Pomorskiej i wystawiał swoje prace. Wykonywał liczne rysunki, dużo malował olejem i akwarelą.
W czasie wojennego pobytu w Łowiczu rysował, malował akwarele, wykonywał ekslibrisy, drzeworyty oraz linoryty, z których powstała „Teka z Łowicza”. Przedstawiała ona widoki tego miasta. W latach 1947–1961 wystawiał pięć razy w Gdańsku w Zrzeszeniu Artystów Plastyków.
W 1956 roku w czasie wystawy w Turynie (Ekspozizione Internazionale del Medico Artista Torino 1956) odniósł sukces artystyczny, otrzymując dwa srebrne medale za akwarelę „Las w Mielnie” i za grafikę (linoryt) „Św. Sebastian”.

Znaczenie postaci

Stefan Szmaj uprawiał przede wszystkim linoryt. Poza tym zajmował się także drzeworytem i litografią. Marginalnie tworzył miedzioryty. W czasie swojej działalności artystycznej stworzył ponad 100 prac graficznych. Na uwagę zasługują wszelkiego rodzaju teki zawierające od kilku do kilkudziesięciu linorytów. Razem z łódzką grupa „Jung Idysz” brał udział na Wystawie Artystów Niezależnych w Krakowie. We Lwowie wystawiał wspólnie z Formistami. Uczestniczył również w Międzynarodowej Wystawie Artystów Rewolucyjnych w Berlinie oraz w licznych wystawach w kraju i za granicą. Był autorem kilkudziesięciu ekslibrisów wykonanych w linorycie. Wykonał liczone ilustracje i projekty okładek.

Bibliografia:

Pacyna A., Życie i twórczość Stefana Szmaja na tle ekspresjonizmu polskiego, Kalisz 2005.

Polak B., Rezler M., Z dziejów Grabowa nad Prosną, Kalisz 1990.

Kronika parafialna Rzymskokatolickiej Parafii pod wezwaniem Niepokalanego Serca Maryi i Św. Mikołaja w Grabowie nad Prosną.

Zdjęcia własne.

www.grabownadprosna.com.pl

Zbiory Biblioteki Publicznej Miasta i Gminy Grabów nad Prosną oraz Izby Pamięci im. Władysława Biegańskiego i Teofila Ciesielskiego w Grabowie nad Prosną.

Polski Słownik Biograficzny