Pochodzenie

Ernest Toller urodził się 1 grudnia 1893 roku w Szamocinie. Jego matka Charlotte (zwana Idą) z domu Cohn urodziła się w 1856 roku i była szamocinianką od kilku pokoleń. Ojciec – Mendel Toller (zwany Max) – urodził się w 1856 roku w Tucholi. Małżeństwo zawarte zostało w Szamocinie w 1885. Ernst miał starsze rodzeństwo: Henricha i Hertę. Tollerowie należeli do wspólnoty żydowskiej; zajmowali się handlem artykułami mieszanymi, posiadali również ziemię uprawną. Rodzina ze strony matki należała do kupieckiej elity Szamocina, byli właścicielami spichlerza i budynków w centrum miasta.

Dzieciństwo

W 1905 roku Ernst ukończył edukację w szamocińskiej prywatnej szkole wyższej dla chłopców z rodzin niemieckojęzycznych. Chłopiec nie lubił pomagać w sklepie, stronił od towarzystwa. A najbardziej uwielbiał spacery ze swoim psem, ogromnym bernardynem.

Edukacja

Od 1906 roku w Bydgoszczy kontynuował naukę w gimnazjum. Mieszkał na pensji. Tam po raz pierwszy podejmuje próby literackie, publikuje artykuły w miejscowej gazecie. Skończył edukację w Bydgoszczy i wyjechał do Francji. Tam został studentem (prawdopodobnie na wydziale prawa i administracji) uniwersytetu dla obcokrajowców w Grenoble.

Etapy działalności

Kiedy wybuchła I wojna światowa Toller zgłosił się do wojska. Służył w I Bawarskim Regimencie Artylerii Pieszej stacjonującym w Monachium. Odznaczony za odwagę awansował na stopień podoficera. Pisał rzeczowe, pozbawione patriotyzmu wiersze wojenne. Podczas wojny został ranny. Zmieniły się jego poglądy i do końca życia pozostał pacyfistą. W 1917 roku wrócił na studia i zagłębiał się w prawie i filozofii w murach Uniwersytetu Monachijskiego. Na studiach zaczął pisać swój pierwszy dramat, pt. „Die Wandlung” („Przemiana”).

W tym czasie poznaje znaczących ludzi z kręgu kultury, sztuki i polityki. Staje na czele frakcji młodych głoszących, iż wojnę należy przerwać i to natychmiast. Rok później rezygnuje ze studiów. Od tego momentu występuje publicznie i wygłasza swoje pacyfistyczne poglądy; bierze udział w strajku robotników zakładu amunicji. Za swoje poglądy na kilka miesięcy został aresztowany. Skierowano go do wojska, służył w baterii rekonwalescentów w Neu Ulm. Po usilnych staraniach matki zostaje skierowany na badania w Psychiatrycznej Klinice Uniwersyteckiej w Monachium. W sądzie w Lipsku umorzono postępowanie o zdradę stanu. Jesienią zwolniono go ze służby wojskowej, po czym wyjechał do matki, do Gorzowa Wielkopolskiego. 8 lub 9 listopada 1918 roku, na wieść o przewrocie w Berlinie i Monachium, wraca do Monachium. Tam obejmuje stanowisko wiceprzewodniczącego Rady Więziennictwa Bawarskich Rad Robotniczych, Chłopskich i Żołnierskich i tym samym wchodzi w skład prowizorycznej Rady Narodowej „Ludowego Państwa Bawarii”. Do połowy 1919 roku kontynuuje karierę polityczną, m.in. jako delegat z Monachium udziela się na Kongresie II Międzynarodówki Socjalistycznej w Bernie. W kwietniu 1919 r. zostaje najwyższym urzędnikiem rewolucyjnej Bawarii, sygnatariuszem dekretów w Radzie Centralnej. 13 kwietnia pucz pozbawia go funkcji, a on sam oddaje się do dyspozycji Republiki jako żołnierz. W wyniku plebiscytu, zostaje komendantem Armii Czerwonej odcinka frontu pod Dachau. Po przegranej 16/17 kwietnia 1919 roku, rezygnuje z funkcji komendanta.

Po zajęciu Monachium przez Freikorps i oddziały rządowe, Tollera poszukiwano listem gończym i wyznaczono za niego 10 000 marek nagrody. 4 czerwca 1919 roku postawiono go przed sądem i oskarżono o zdradę stanu. Początkowo orzeczono karę śmierci. Po wstawiennictwie politycznych przyjaciół kara jednak została wstrzymana i otrzymał wyrok 5 lat twierdzy. W więzieniu pisze dramaty „Tłum – Człowiek” i „Niszczyciele maszyn”. 3 lutego 1920 roku Tollera przeniesiono do twierdzy Niederschonenfeld w okolicy Rain. Po 1921 roku jego sztuki coraz częściej wystawiano na scenach i to w co najmniej 13 krajach. Często wywoływały one zamieszki na ulicach.

Po wyjściu z więzienia Toller zamieszkał w Berlinie. Stale podróżował po Europie z odczytami, przemówieniami i wykładami. Premiera sztuki „Hopla, żyjemy!” 3 września 1927 roku w Berlinie w Theater am Nollendorfplatz była nowatorska pod względem inscenizacji – użyto projekcji filmowej i wielopoziomowej sceny. W 1933 roku jego nazwisko znalazło się na liście wrogów nowych władz Niemiec, ludzi przeciwnych polityce Hitlera. Hitlerowcy dokonali konfiskaty jego majątku i zmusili go do emigracji. Toller nie załamał się i coraz głośniej mówił o poczynaniach faszystów. 23 sierpnia 1933 roku pozbawiono go obywatelstwa. Urodzony w Polsce, wszczął starania o polskie obywatelstwo. Uzyskał je, ale dopiero pośmiertnie.

W tym czasie Toller zakochał się w 17-letniej Christiane, córce profesora historii sztuki Otto Grautoffa i zamieszkał z nią w Londynie. Tam na emigracji zakłada niemiecki PEN-Club. Dużo podróżuje, szczególnie do ZSRR. W 1935 roku powstaje komedia „Nigdy więcej pokoju!”. W marcu nazistowski agent próbuje go uprowadzić. 16 maja tego roku zawiera związek małżeński z Christiane Grautoff. W 1936 roku jako scenarzysta podejmuje współpracę z amerykańską wytwórnią filmową Metro-Goldwyn-Mayer. Widzi w tym nowym medium szanse rozpowszechniania idei pacyfistycznych. Przed II wojną światową zamieszkał w Kanadzie i USA. Ostrzegał świat przed faszyzmem. Ścisła cenzura jego tekstów literackich powoduje coraz częstsze nawroty zaburzeń psychicznych. W 1938 roku rozstaje się z ukochaną. W tym także czasie organizuje pomoc humanitarną dla głodującej Hiszpanii. Za pośrednictwem Radia Madryt prosi prezydenta USA Roosevelta o pomoc. Zwraca się do przedstawicieli władz państwowych i kościelnych o połączenie się w walce przeciwko wojnie domowej w Hiszpanii. Dojście do władzy generała Franco niszczy jego starania o pomoc dla Hiszpanii. Także w 1939 roku dowiaduje się o uwięzieniu w niemieckim obozie koncentracyjnym rodzeństwa. Zaproszony do Białego Domu na prośbę prezydenta USA Roosevelta ostatni raz apeluje o powstrzymanie faszyzmu. Kiedy jego wiara w lepszą, pacyfistyczna Europę i świat upada, popełnia samobójstwo 22 maja 1939 roku.

Pod koniec życia cierpiał na depresję i bezsenność. Spopielone prochy dramaturga spoczęły na Ferncliff Cemetery and Mausoleum (Hartsdale, Westchester County, New York). Uroczystości pogrzebowe i ceremonie upamiętniające Tollera odbyły się w Nowym Jorku, Hollywood i Londynie.

Znaczenie postaci

Maria Piosik – zainspirowana historią Tollera – napisała w roku 1974 pracę magisterską pt. „Ernst Toller Kindheit und Jugendjahre in Polen (1893-1912)” – (Dzieciństwo i młodość Ernsta Tollera w Polsce w latach 1893-1912).

Założycielka Teatru „Stacja Szamocin”, Pani Luba Zarembińska, inspirowana twórczością Tollera wyreżyserowała m.in. sztuki „Ulica Żywych i Umarłych”, „Zamiatacze ulic”, „Tolleriana czyli przemiany”. Także córka Pani Luby, Ida Bocian, odnalazła inspiracje w dorobku dramaturga i wyreżyserowała spektakl pt. „Przemienianie”. Społeczne Stowarzyszenie Edukacyjno-Teatralne Stacja Szamocin zrealizowało liczne projekty poruszające tematykę wielokulturowości Szamocina, tolerancji i antysemityzmu.