„Cokolwiek Ojczyzny się tyczy zgromadzić i od niepamięci zachować” (Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Warszawa, rok 1809)

Pochodzenie

Irena Regina Oxner-Falska to córka Leonilli z Nowaków oraz Karola Oxnera, kupca i właściciela majątku ziemskiego w Kuźnicy Grabowskiej, położonejokoło 30 km na południe od Kalisza.

Karol Oxner (Chaim Kalman Oksner) i Leonilla Nowak

Karol Oxner urodził się około 1861 roku, prawdopodobnie w Rudzie Guzowskiej (dzisiejszy Żyrardów), w spolonizowanej rodzinie żydowskiej. Niestety, gmina żydowska w tym mieście powstała około 1886 roku i nie wiadomo, gdzie rejestrowano urodzonych przed rokiem 1886. Natomiast Leonilla z Nowaków urodziła się około 1860 roku w mieście Chmielnik koło Kielc. Ojciec Karola Oxnera – Benjamin Oxner (ojciec – Jona Hakohen) kierował przez wiele lat folwarkiem Ruda Guzowska, zaprowadził wzorową hodowlę krów. Określenie „Ty oxnerski byku” stało się jednym z żyrardowskich przezwisk. Zmarł 24 grudnia 1896 roku, w wieku 57 lat. Matką Karola Oxnera była Salomea z Bibergałów Oxner. Zmarła 19 maja 1913 roku, w wieku 76 lat. Oboje pochowani zostali na Cmentarzu Żydowskim w Żyrardowie. W 1879 roku Karol Oxner wstąpił w związek małżeński z Leonillą Nowak. Karol Oxner był kupcem, handlował drewnem. Posiadał tartak parowy, w którym wyrabiał materiały drzewne, budowlane i stolarskie oraz wełnę i watę drzewną. Zatrudniał 50–70 robotników. Był też właścicielem majątku we wsi Skrzynno, w powiecie wieluńskim. Majątek Kuźnica Grabowska kupił tuż przed wybuchem I wojny światowej wraz z krewnym Chaimem Lubrzyńskim. Ówczesny właściciel Kuźnicy – Żyd Glückman zamienił wieś z Oxnerem przed rokiem 1914 właśnie na Skrzynno. Posiadłość w Kuźnicy obejmowała 1800 hektarów: ziemia orna, stawy rybne, lasy, łąki, młyn, gorzelnia, tartak, młyn oraz kilka budynków mieszkalnych. Dla swojej rodziny Karol Oxner wybudował dworek o przestronnych dużych pokojach, w którym urządzał wspaniałe przyjęcia dla gości. Starsi mieszkańcy Kuźnicy Grabowskiej i okolic wspominają Karola Oxnera jako dobrego i wyrozumiałego pana (nie mówią Żyda). Choć był Żydem szanował wszystkie święta katolickie, nikomu nie kazał pracować w niedzielę. Ufundował część materiałów na budowę kościoła katolickiego w Kraszewicach. Zawsze wypłacał pieniądze na czas lub wynagradzał za wykonywaną pracę w inny sposób. Wybudował swoim pracownikom budynek składający się z 6 mieszkań. Dlatego do pracy w jego majątku nigdy nie brakowało chętnych. W 1916 roku oddał na cele szkolne izbę na tzw. rybakówce. Jego żona, Leonilla Oxnerowa wraz z córkami pomagały szkole, prowadziły naukę czytania i pisania wśród dzieci. W 1918 roku Karol Oxner zorganizował Ochotniczą Straż Pożarną w Kuźnicy Grabowskiej. Został powołany na jej wiceprezesa. Już w pierwszym okresie swego istnienia straż zakupiła sprzęt z sikawką, umundurowanie, instrumenty muzyczne. Strażacy zbierali płody rolne dla głodujących dzieci i ludności w miastach. Organizowali na ten cel kwesty w całej gminie. W 1922 roku straż zbudowała pierwszą remizę – drewnianą reglówkę, w której przez pewien czas pobierały naukę dzieci szkolne. W 1924 roku Karol Oxner zasiadał też w zarządzie Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w Lututowie (Żydów, mieszkańców Kuźnicy Grabowskiej skupiała Gmina Wyznaniowa w Lututowie). Każda rodzina żydowska zobowiązana była do opłaty na rzecz gminy. Przeciętna wysokość składki wahała się od 3 do 10 zł. Oxner wpłacał wysokie kwoty. W wykazie z 1931 roku wymienia się Karola Oxnera, który wpłacił 500 zł. Gospodarował nie tylko w Kuźnicy Grabowskiej. Robił także różne interesy w Warszawie, gdzie miał mieszkanie. Karol Oxner zmarł wiosną 1932 roku na atak serca. Mieszkańcy z żalem żegnali swego pana. Kondukt pogrzebowy ciągnął się kilka kilometrów. Pochowany został na cmentarzu żydowskim w Grabowie nad Prosną. Cmentarz został założony w 1817 roku. Mieścił się przy drodze z Grabowa nad Prosną do Ostrowa Wielkopolskiego. Miał powierzchnię 0,14 ha. W 1939 roku został zniszczony przez nazistów. Zachował się tylko jeden nagrobek oraz fragment muru otaczającego cmentarz. Po śmierci męża, jesienią 1932 roku Leonilla Oxner, z postępującą chorobą Parkinsona, zamieszkała wraz z przywiezioną z Kuźnicy Grabowskiej opiekunką Józią u swojej córki w Warszawie. Zajęła tam odpowiednio dla niej urządzone pierwsze piętro. Zmarła jesienią 1936 roku. Po wojnie w dworku Karola Oxnera mieścił się ośrodek zdrowia, a później szkoła rolnicza. Dziś jest tutaj Muzeum Oświaty im. prof. Mariana Falskiego, biblioteka, świetlica środowiskowa i pokoje gościnne (12 miejsc noclegowych). Żyjącymi potomkami Karola Oxnera jest wnuczka Seweryna Oxnera oraz wnuk Leona Oxnera.

Dzieciństwo

Irena Regina Oxner urodziła się 19 grudnia 1883 roku w Rudzie Guzowskiej. Ukończyła gimnazjum.

Lata 1905-1909

Za namową zaprzyjaźnionej rodziny astronoma Jana Kowalczyka, kierownika Obserwatorium Astronomicznego w Alejach Ujazdowskich w Warszawie, podjęła studia matematyczne na Uniwersytecie w Zurychu. Mieszkała z koleżanką na ulicy Bolleystrasse. Współpracowała z Polską Partią Socjalistyczną w czasie rewolucji 1905 roku, pod pseudonimem „Ginka”. Tak też była nazywana w rodzinie. W 1907 roku z powodu zagrażającej choroby płuc przebywała pod opieką doktora Henryka Wilczyńskiego w Zakopanem. Mieszkała w willi „Aniołówka” na ulicy Zamojskiego. Tutaj poznała młodego inżyniera Mariana Ignacego Falskiego. Falski na prośbę Stefanii Sempołowskiej dostarczył jej dużą paczkę dopiero co wydanej i ofiarowanej na cele PPS broszury Żeromskiego „Słowo o bandosie”. Później często zaglądał do „Aniołówki”. Razem chodzili na spacery, a parę razy nawet na dalsze wyprawy. Zaprzyjaźnili się i po opuszczeniu Zakopanego korespondowali ze sobą, parokrotnie też spotykali się.

Lata 1910-1912

7 maja 1910 roku w Zakopanem wzięli ślub. Świadkami byli Jan Pietraszek i Jan Miętus. Tak wspomina uroczystość M. Falski: „Ślub nasz w dniu 7 maja 1910 roku miał charakter trochę groteskowy, gdyż świadkiem był dziad kościelny, a uroczystość polegała na rozrzutnym uzupełnieniu wypitej wieczorem herbaty butelką wina „Perła Adriatyku”. Obie rodziny o samym fakcie zostały poinformowane”. Lato 1910 roku spędzili w Zakopanem, w domu Jana Obrochty. W tym samym czasie Falska podczas odwiedzin u rodziców w Warszawie została aresztowana przez carską policję za współpracę z PPS i osadzona w X Pawilonie Cytadeli. Otrzymała wówczas od zmartwionego męża papierowe pudełko pełne żywych kwiatów, z których do więziennej celi wyleciała pszczoła. Mimo braków konkretnych dowodów „winy” została zwolniona dopiero po kilku tygodniach, za wysoką kaucją 10 000 rubli, które wpłacił jej ojciec. Dzięki pomocy znajomych wyjechała do Krakowa. Wraz z mężem zamieszkała w wynajętym mieszkaniu na Rynku, w wąskim dwupiętrowym domu obok Księgarni Friedlanda, w pobliżu rogu ulicy Grodzkiej. Dom ten istnieje do dziś. Wchodziło się do tego mieszkania przez podwórko i długi wąski, ciemny tunel, a z tunelu schodami na drugie piętro. Mieszkanie składało się z dwóch pokoi: jednego o dwóch oknach z widokiem na Rynek, Sukiennice, kościół Mariacki, ulicę Floriańską i drugiego pokoju – większego, służącego za kuchnię, położonego od podwórza, z długim zewnętrznym korytarzem, prowadzącym do wygódki. Umeblowanie wynajęli w tandeciarni na ulicy Grodzkiej: stół, kilka krzeseł, 2 żelazne łóżka z siennikami, 2 szafeczki przy łóżkach, 2 blaszane umywalki, szafa na ubrania. Do gotowania i sprzątania zatrudnili starszą kobietę.

Rok 1913

Wkrótce, ze względu na pogarszający się wzrok, Irena Falska przerwała studia matematyczne. Uczęszczała tylko na wykłady z matematyki prowadzone przez przybyłego do Krakowa profesora Śleszyńskiego. Interesowała się bardziej literaturą i językoznawstwem, znała dobrze język niemiecki, francuski, rosyjski, mniej angielski. Lubiła też teatr oraz muzykę poważną, sama grywała na fortepianie. Obdarzona była fenomenalną pamięcią. Falscy dzielili swój czas między Kraków i Zakopane, gdzie często spędzali zimę lub lato. Żyli skromnie. „W Krakowie np. co jakiś czas pod koniec miesiąca musiałem zastawić w lombardzie zegarki lub jakiś drobiazg z biżuterii żony albo uciekać się do krótkoterminowych pożyczka u znajomych. A znowu nieco później w Zakopanem, gdzie mieszkaliśmy przy ulicy Sienkiewicza, braliśmy z pobliskiego pensjonatu „Maraton” tylko jeden obiad na dwoje, gdyż na dwa obiady nie było nas stać”. Falska otrzymywała od swych rodziców stałą miesięczną dotację, a Falski udzielał korepetycji i lekcji w prywatnych szkółkach. Przez jakiś czas wypłacano mu też wpływy ze sprzedaży „Elementarza” i „Pierwszej czytanki”. Lato 1913 roku spędzili w Zakopanem, w domu gazdy Kozicy Zawijacza, na Gubałówce. Tutaj pojawiły się pierwsze objawy choroby oczu Falskiej. Jesienią 1913 roku okulista – profesor Majewski zdiagnozował nieuleczalną i prowadzącą do ślepoty pigmentację siatkówki. Wiele lat była pod jego opieką.

Lata 1914-1915

Wojna 1914 roku zastała Falskich w Zakopanem, gdzie spędzali wakacje. Kraków został uznany za twierdzę i obywatele Królestwa Polskiego z paszportami rosyjskimi, musieli opuścić miasto. Z Zakopanego wyjechali do Wiednia. Wynajęli dwa dość komfortowo urządzone pokoje w domu z ogródkiem, w dzielnicy willowej przy ulicy Sternwartestrasse 40. W Wiedniu spędzili jesień i zimę 1914/15 roku. Wiosną 1915 roku wrócili do Krakowa. Wynajęli obszerne, dwupokojowe mieszkanie w domu przy ulicy Siemiradzkiego 25. Umeblowali je z dotacji, które otrzymywała Falska od rodziców. Chodzili na koncerty i co tydzień do teatru na premiery. Mieli duże grono przyjaciół. Prowadzeniem gospodarstwa domowego zajmowała się służąca Helcia.

Lata 1918-1925

Prawie cały rok 1918 Irena Falska spędziła wraz ze swym mężem w majątku rodziców w Kuźnicy Grabowskiej. „Wygodnie urządzone pokoje w domu, nieoczekiwana obfitość wszelkiego jedzenia, atmosfera ogólnego spokoju – wszystko to było po Krakowie i Wiedniu oszałamiające”. W chwili odzyskania przez Polskę niepodległości przenieśli się na stałe do Warszawy. Wynajęli umeblowane dwupokojowe mieszkanie na ulicy Koszykowej, u pani Widor. Falski rozpoczął pracę w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Otrzymał trzypokojowe mieszkanie z kuchnią na ulicy Długiej 13. Meble sprowadzili Falscy z Krakowa. Z roku na rok wzrastał popyt na podręczniki Falskiego, a tym samym rosły jego wpływy z honorariów autorskich. Sytuacja finansowa Falskich znacznie się poprawiła. Pozwoliło to im na wykupienie parceli na budowę domu z ogródkiem w Spółdzielni Budowlano-Mieszkaniowej „Ognisko” położonej przy ulicy Lekarskiej 21. Podjęli się, po śmierci rodziców Falskiego, opieki nad jego młodszą siostrą – Janinką. Własnych dzieci nie mieli.

Lata 1926-1938

Na początku 1926 roku wprowadzili się do własnego domu z centralnym ogrzewaniem. Wysoko podniesiona suterena miała dwupokojowe mieszkanie dla służącej, na parterze były dwa duże pokoje i jeden mniejszy z przejściem na taras i do ogródka, na pierwszym piętrze były pokoje sypialne, a na drugim dwa pokoje gościnne. Piętra były połączone windą, która z czasem została zlikwidowana. Każde piętro miało własną łazienkę. Gosposią została Zofia Zielińska. Posiadane środki finansowe wystarczyły też na wygodne umeblowanie wszystkich pomieszczeń artystycznymi antykami. Ogrodem zajął się wybitny wówczas ogrodnik miejski pan Schönfeld. Jesienią 1932 roku zamieszkała u Falskich, po śmierci męża, chora na Parkinsona matka Ireny Reginy Falskiej – Leonilla Oxner. Zajęła wraz z przywiezioną z Kuźnicy Grabowskiej opiekunką Józią odpowiednio dla niej urządzone pierwsze piętro domu. Mimo postępującej choroby oczu Falska świetnie prowadziła dom. Stan wzroku, chociaż się pogarszał, pozwalał jej jeszcze na swobodne poruszanie się w dzień. W godzinach dopołudniowych lubiła zaglądać do kawiarni literackiej „Mała Ziemiańska” na ulicy Mazowieckiej 12, gdzie własny stolik na półpiętrze mieli Skamandryci. Powtarzano tutaj aktualne anegdoty, żartowano i spierano się omawiając aktualne wydarzenia polityczne oraz literackie. Falscy byli ludźmi wielkiej dobroci. Ich dom był zawsze otwarty, pełen ludzi. Znany był jako miejsce, gdzie znaleźć można było pomoc i oparcie. Do grona często odwiedzających ich przyjaciół należeli między innymi nauczycielka i działaczka oświatowa – Stefania Sempołowska, aktorzy – Ludwik i Irena Solscy, profesor fonetyki – Tytus Benni, Bruno Winawer – psycholog i pedagog, Maria Librachowa, Julian Tuwim, Antoni Słonimski. Rozmawiano „o wszystkim”, prowadzono dyskusje, wypoczywano w ogródku, słuchano muzyki i śpiewu, grywano w brydża. Falscy bywali często na koncertach w filharmonii i w teatrach. Szczególnie zażyłe stosunki łączyły Falską ze Stefanią Sempołowską. Wkrótce, z powodów finansowych, pierwsze piętro i poddasze zostały przebudowane na oddzielne mieszkanie pod wynajem. Falscy zajęli trzypokojowy parter z ogródkiem i jeden pokój stołowy. Ograniczyli też spotkania towarzyskie do przyjaciół i członków rodziny.

Lata 1939-1945

Okres okupacji i Powstania Warszawskiego przetrwali Falscy w Warszawie. Na żądanie władz wojskowych musieli jednak opuścić swój dom na ulicy Lekarskiej. Najpierw zamieszkali na ulicy Widok 8 u Ludwiki Wołkanowskiej, później na ulicy Kruczej u znajomych Dalborów, a następnie przez kilka tygodni mieszkali u brata Ireny Falskiej – Seweryna, na ulicy Marszałkowskiej 9a. Wreszcie wrócili do własnego mieszkania. W 1942 roku, ze względu na brak pieniędzy, sprzedali połowę domu – parter z sutereną i ogródkiem. Dla siebie zostawili pierwsze piętro i poddasze. Nabywcami było małżeństwo Kazimiera i Ryszard Fijałkowscy, którzy wypłacili Falskim znaczną kwotę w dolarach, spłacili dług ciążący na Falskich w Spółdzielni i kupili mieszkanie zamienne dla zamieszkałych na pierwszym i drugim piętrze lokatorów. Zaopatrzyli też Falskich w spore worki produktów żywnościowych. Po wygnaniu przez uzbrojonych „własowców” z domu na ulicy Lekarskiej Falscy zatrzymali się w Zalesiu Dolnym. Wynajęli domek u państwa Wrocławskich, w alei Brzóz 32. Wiosną 1945 roku ich dom na Lekarskiej został spalony. W Zalesiu pozostali do wyzwolenia Warszawy i jej okolic. Później zamieszkali w Milanówku, gdzie zajęli dwa pokoje na parterze głównego gmachu pałacyku, na ulicy Wielki Kąt 2.

Lata 1946-1949

W 1946 roku wspólnie z Fijałkowskim podjęli się odbudowy spalonego domu przy ulicy Lekarskiej. Wrócili do niego w 1947 roku. Zajęli pierwsze piętro i poddasze, Fijałkowscy natomiast, zgodnie z umową kupna-sprzedaży z 1942 roku, parter z ogródkiem i sutereną.

Lata 1950-1974

Wakacje 1950 roku Falscy spędzili w Zakopanem. Wyjeżdżali też często latem do „Mądralina”, Jabłonnej i Nieborowa. Stan zdrowia Falskiej pogarszał się. Pogłębiała się choroba wieńcowa, przeszła trzy zawały serca. Pogarszał się też szybko jej wzrok, który całkowicie utraciła w 1968 roku. Wszystkie te wstrząsy przechodziła z niezwykłym opanowaniem. Nadal troskliwie zajmowała się mężem, który jesienią 1969 roku przebył zawał serca i jego siostrzenicami, a potem również ich dziećmi. Falski nie odstępował swojej żony na krok, zarówno w Warszawie, jak i podczas wakacyjnych wyjazdów. Małżonkowie nigdy się z sobą nie nudzili. Rzadziej bywali teraz w teatrze, natomiast częściej chodzili na koncerty do filharmonii. W 1970 roku Falska przeszła lekkie zapalenie płuc. Po powrocie do zdrowia wyjechała razem z mężem na wypoczynek do „Mądralina”w Emowie. Tam przeszła ponownie zapalenie płuc. 20 kwietnia nad ranem, we śnie, zmarła. Miała 86 lat. Przeczuwała swoją śmierć. W domu, w Warszawie, przed wyjazdem do „Mądralina” pozostawiła pełen czułości i troski list do męża. Marian Falski zmarł po dłuższej chorobie 8 października 1974 roku, w wieku 93 lat. Oboje pochowani zostali w Alei Zasłużonych na Powązkach w Warszawie, kwatera A 32, rząd 2, grób 6.

Znaczenie postaci

Pośmiertną pamiątką po tych dwóch wspaniałych postaciach jest dla wielu pokoleń „Elementarz”, książka której reprinty wydawane są niezmiennie od wielu lat i cieszą się niesłabnącym powodzeniem. „Elementarz” osiągnął rekord najdłużej funkcjonującego elementarza na świecie. Za podsumowanie niech posłużą słowa listonosza, który oddając Falskiemu po raz pierwszy pocztę powiedział bardzo przejęty – „Panie, to przecież książka narodowa, takiej drugiej nie ma, zmieniać się będą rządy i ustroje, przechodzić wojny – a ta książka zostanie, bo to książka narodowa”. Irena Falska przez wszystkie lata małżeństwa była wnikliwą i krytyczną współpracowniczką w podejmowanych przez męża działaniach. Wspólnie kontynuowali prace nad przygotowaniem „Pierwszej czytanki”, która w myśl swojej koncepcji miała być metodycznym uzupełnieniem metody i tekstu „Elementarza”. Na wydanie tej książki potrzebną kwotę pieniędzy ofiarowała matka Ireny Reginy Falskiej – Leonilla Oxner. Książka ukazała się w 1912 roku. Irena Oxner-Falska razem z mężem pracowała nad doskonaleniem „Elementarza” i przygotowywaniem nowych, zmienionych wydań, układaniem tekstów dla wielu „Zadań elementarzowych” (zadania miały służyć do ćwiczeń zarówno w odczytywaniu tekstów pisanych, jak i w ich zapisywaniu). Mimo całkowitej utraty wzroku w maju 1968 roku, podczas wakacji spędzanych w Nieborowie zajęła się obmyślaniem nowych, często rymowanych tekstów w zmienianym projekcie „Elementarza”, którego wersja ukazała się po śmierci Falskich w 1974 roku. Falska pomagała też mężowi tłumacząc literaturę naukową w obcych językach. Przestudiowała opracowanie historii nauczania matematyki z klasycznego dzieła niemieckiego autora Cantora, gdy Falski zajmował się dydaktyką matematyki. Wspólnie trudzili się nad zreferowaniem teorii Einsteina, którego podjął się Falski na jedno z kolokwiów uniwersyteckich. Brała udział, jako „królik doświadczalny”, w badaniach pedagogicznych męża (np. ruch oka przy czytaniu, szybkość czytania itp.). W 1969 roku Falscy rozpoczęli prace nad opracowaniem wspomnień dotyczących ich życia.

Rodzeństwo

Irena Regina Oxner-Falska miała trzech braci: Mieczysława, Leona, Seweryna i jedną siostrę: Janinę.

Mieczysław Oxner

Urodził się 31 grudnia 1879 roku w Rudzie Guzowskiej. Gimnazjum ukończył w Warszawie, a nauki przyrodnicze studiował w Barlinie i Zurychu, gdzie w 1905 roku uzyskał doktorat filozofii w zakresie zoologii. W latach 1905-1907 był asystentem Collège de France w Paryżu, po czym przeniósł się do Instytutu Oceanograficznego w Monaco, gdzie był asystentem, od roku 1912 kierownikiem laboratorium, a od roku 1918 do śmierci zastępcą dyrektora. Utrzymywał żywy kontakt z nauką polską, prawie corocznie do Polski przyjeżdżał, a kilku biologom polskim umożliwił staże specjalistyczne w Monaco. Ogłosił około 100 rozpraw, z czego kilkanaście wspólnie z prof. Józefem Nusbaumem-Hilarowiczem na temat regeneracji wstężniaków oraz systematyki, biologii i fizjologii ryb morskich. Był na miarę światową specjalistą w budowie ogromnych akwariów morskich i aklimatyzacji zwierząt morskich do warunków sztucznych. W 1928 roku został odznaczony Orderem Polonia Restituta. Pełnił też obowiązki konsula honorowego Rzeczypospolitej Polskiej w Księstwie Monaco, akcentując zawsze, pomimo pochodzenia żydowskiego, swoją polskość. W czasie wojny był we Francji. Na skutek denuncjacji, jako Żyd trafił w 1943 roku w jednym z kolejnych transportów z Francji do Polski. Najpierw przebywał na Majdanku, a potem został skierowany do Oświęcimia. Zginął 4 lipca 1944 roku.

Leon Oxner

Urodził się 25 marca 1881 roku w Rudzie Guzowskiej. Po 1905 roku mieszkał w Warszawie na ulicy Jerozolimskiej 51. Brał aktywny udział w ruchu oświatowym, m. in. w Stowarzyszeniu Kursów dla Analfabetów Dorosłych. Pisywał też na łamach tygodnika socjalistycznego „Wiedza”. Pismo wychodziło od grudnia 1906 roku. Na założenie pisma PPS wyasygnowała 6000 rubli. Ułożono budżet pisma i licząc na 6 tysięcy odbiorców ustalono cenę niską, taką aby pismo mogło utrzymać się bez dalszej pomocy ze strony partii. Zamknięte zostało jesienią 1910 roku. Powstanie tygodnika o charakterze społeczno-politycznym i popularnonaukowym dla robotników wiązało się bezpośrednio z atmosferą rewolucji 1905-1907 roku. Rewolucja przyczyniła się do wzrostu świadomości klasy robotniczej, pobudziła zainteresowania oświatowe szerokich mas, wyzwoliła drzemiący w nich pęd do oświaty. Leon Oxner pisywał przeważnie na tematy związków zawodowych i organizacji oświatowych, działających w środowiskach robotniczych. Po odzyskaniu niepodległości mieszkał w Tomaszowie Mazowieckim. Poślubił Jadwigę zLandsbergów. Był dyrektorem zarządzającym Fabryki Sukna H. Landsberga. Landsberg wybudował fabrykę w drugiej połowie XIX w. W 1892 roku zatrudnionych w nich było 208 robotników. W 1908 roku będący w tym czasie największym zakładem w Tomaszowie przekształcony został w towarzystwo akcyjne. W roku następnym przedsiębiorstwo to zatrudniało 500 robotników i osiągnęło wartość produkcji 2 miliony rubli, a jego kapitał zakładowy wynosił 1200000 rubli. Po odzyskaniu niepodległości ta fabryka, jako pierwsza w mieście mieszcząca się przy ulicy Gustownej 46 (obecnie ul. Konstytucji 3-go Maja), wznowiła produkcję. Kapitał zakładowy wynosił 2700000 zł. W firmie znajdowały się dodatkowe oddziały: draparnia, pralnia wełny, farbiarnia i wykończalnia. Tkaniny były w najlepszym gatunku, wełniane, zgrzebne i czesankowe, oraz materiały mundurowe dla urzędów państwowych i wojska. Po zakończeniu II wojny światowej fabryka przeszła pod zarząd państwowy. Po śmierci ojca – Karola Oxnera, dostał fabrykę farb i lakierów w Tomaszowie Mazowieckim. Ostatnio mieszkał w Bernerowie. 11 stycznia 1945 roku został aresztowany przez Niemców, we Włochach pod Warszawą wraz z gospodarzem mieszkania, którego zastano przy sporządzaniu nielegalnych druków i obu rozstrzelano. Dalszy los Leona Oxnera jest nieznany. Jadwiga Oxner – żona Leona, mieszkała wraz z córkami w Milanówku, na ulicy Okólnej. W lutym 1945 roku otrzymała zapomogę z Komitetu Żydowskiego w Milanówku. W 1948 roku wszczęła postępowanie sądowe o uznanie męża – Leona Oxnera za zmarłego i stwierdzenie faktu śmierci. Żyjącym potomkiem Leona Oxnera jest wnuk mieszkający w Warszawie.

Janina Oxner

Urodziła się w 1885 roku w Rudzie Guzowskiej. Ukończyła gimnazjum. Brała czynny udział w działalności PPS w czasie rewolucji 1905 roku. Została aresztowana pod zarzutem wspierania bojówkarzy. W 1907 roku studiowała geografię, a od 1910 roku etnologię na uniwersytecie w Zurychu. Około 1910 roku wyszła za mąż za Floriana Sokołowa.

Florian Sokołów

Urodził się w 1885 lub 1887 roku w Warszawie lub w Makowie pod Pułtuskiem (wg informacji rodzinnych). Był synem Nahuma i Reginy z Segalów (1850-1924). Kształcił się w Warszawie i Petersburgu (Leningrad) jako prawnik. Pracę dziennikarską rozpoczął w 1903 roku. Ogłaszał sprawozdania z wystaw malarskich w redagowanej przez ojca warszawskiej gazecie. Przełożył też kilka sztuk teatralnych na język polski. W 1904 roku wstąpił na wydział Medyczny Uniwersytetu w Warszawie, ale już w roku następnym został z niego relegowany za udział w manifestacjach studenckich. Jesienią 1906 roku podjął studia prawnicze na uniwersytecie w Petersburgu. Jednocześnie publikował artykuły w czasopiśmie studenckim, a od 1909 roku współredagował „Dziennik Petersburski”. Po powrocie do Warszawy, w latach 1918-1919 pracował jako adwokat, a w latach 1919-1923 był radcą prawnym Towarzystwa Popierania Pracy Społecznej. Stał się znany w całej Polsce jako redaktor „Przeglądu Codziennego” (recenzje teatralne), „Dziennika Nowego” i wiodącej gazety przedwojennej Polski „Gazeta Polska”. Z czasem całkowicie poświecił się pracy dziennikarskiej. Jako korespondent zagraniczny przeprowadzał wywiady z czołowymi politykami polskimi. Od marca 1927 roku redagował dział zagraniczny w gazecie „Głos Prawdy”. W latach 1930-1932 współpracował z agencją telegraficzną „Sud-Est” w Paryżu. W latach 1932-1939 był korespondentem „Gazety Polskiej” w Londynie. W 1934 roku otrzymał Krzyż Kawalerski Orderu Polonia Restituta. II wojnę światową spędził w Londynie. Był korespondentem wojennym gazet i nadawcą BBC z Londynu. Od 1944 do 1946 roku był korespondentem wojennym przy Kwaterze Głównej Naczelnego Dowództwa Sojuszniczych Sił Ekspedycyjnych na etacie polskiego Ministerstwa Obrony Narodowej. Po wojnie mieszkał nadal w Londynie. Publikował m. in. w „Wiadomościach”, „Dzienniku Polskim”, „Głosie Anglii” i „Kulturze” oraz pracował nad biografią ojca. Zmarł nagle 8 września 1967 roku. Pochowany został w Londynie na cmentarzu Golders Green (Golders Green Jewish Cemetery).

Nahum Tobiasz Sokołów

Urodził się w 1859 roku w miejscowości Wyszogród w Imperium Rosyjskim (obecnie terytorium Polski), w żydowskiej rodzinie z rabinackimi tradycjami. Jego ojciec był potomkiem rabina Natana Spira. Nahum otrzymał tradycyjne żydowskie religijne wykształcenie. Około 1865 roku rodzina przeprowadziła się do Płocka. Nahum Tobiasz Sokołów był polskim pisarzem i tłumaczem pochodzenia żydowskiego, pionierem hebrajskojęzycznego dziennikarstwa, liderem ruchu syjonistycznego. W latach 1931-1935 był prezydentem Światowej Organizacji Syjonistycznej. Zmarł nagle 17 maja 1936 roku w Londynie. W 1956 roku jego prochy sprowadzono do Izraela i pochowano na Wzgórzu Herzla w Jerozolimie. W 2006 roku ukazała się obszerna biografia Sokołowa – „Nahum Sokołów. Życie i legenda” autorstwa jego syna Floriana.

Janina Oxner w okresie międzywojennym była m. in. korespondentką agencji prasowej „Universal Service”. Od 1939 roku mieszkała razem z mężem w Londynie. W latach 1942-1943 pracowała w Londynie w polskim Komitecie Obywatelskim, a następnie w Konsulacie Generalnym RP. Z małżeństwa z Florianem Sokołowem miała syna Jerzego Stanisława, który urodził się około 1910 roku. Ukończył on uniwersytet w Cambridge. Później był dziennikarzem sportowym, a w czasie wojny zatrudniony został w nasłuchu radiowym w Reading. Zginął 15 października 1940 roku podczas bombardowania Londynu. Janina Oxner-Sokołów zmarła w styczniu 1969 roku w Londynie, z powodu choroby nowotworowej.

Seweryn Oxner

Seweryn Oxner to ekonomista, absolwent Wyższej Szkoły Handlowej w Berlinie. Urodził się 15 marca w 1891 roku, w Żyrardowie. W latach 1918-1921 był oficerem WP w randze podporucznika piechoty. Ożenił się z Anielą Hertz, córką Marii z Majnbaumów i Mieczysława Hertza.

Mieczysław Hertz

Mieczysław Hertz urodził się 2 stycznia 1870 roku Warszawie, w rodzinie cenionego lekarza Maksymiliana Hertza i Pauliny Lande. Po ukończeniu gimnazjum podjął studia na Wydziale Handlowym Politechniki w Rydze, które ukończył w 1892 roku, uzyskując stopień kandydata nauk handlowych. W tymże roku przeniósł się do Łodzi. Aktywnie uczestniczył w tworzeniu się łódzkiego kupiectwa. Działał w Łódzkiej Izbie Przemysłowo-Handlowej. W latach 1931-1939 pełnił funkcję wiceprezesa. Reprezentował też interesy finansjery łódzkiej na Kongresie Izb Przemysłowo-Handlowych we Lwowie. Był właścicielem biura handlowego – największej z 9 agentur handlowych „Zakładów Solvay w Polsce” handlujących sodą. Starał się o utworzenie w Łodzi Wyższej Szkoły Handlowej i przekonywał do tego projektu ministra Świętosławskiego. Przed pierwszą wojną był członkiem Zarządu Towarzystwa Krzewienia Oświaty w Łodzi. Publikował materiały o treści historycznej, np. dotyczące historii Łodzi w okresie pierwszej wojny światowej oraz problematyki gospodarczej miasta. Udzielał się też aktywnie na polu kulturalnym. Był wyznania mojżeszowego. Ożenił się około 1895 roku. Jego żona Maria Majnbaum w późniejszych latach przeszła na katolicyzm. Córka Aniela w wieku 18 lat przyjęła w Warszawie chrzest katolicki. Po wybuchu II wojny światowej Mieczysław Hertz zamieszkał u swej córki Anieli w Warszawie. Został zamordowany przez hitlerowców w 1943 roku.

Seweryn i Aniela Oxnerowie w 1928 roku, w parafii ewangelicko-augsburskiej w Warszawie stali się ewangelikami. W 1930 roku Aniela Oxner urodziła syna – Jana. Mieszkali w Warszawie, na ulicy Marszałkowskiej 9. Według ankiety pracowniczej (Archiwum Akt Nowych w Warszawie) Seweryn Oxner w latach 1924-1930 był radcą Wydziału Organizacyjno-Naukowego Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Po śmierci ojca Seweryn Oxner został spadkobiercą majątku w Kuźnicy Grabowskiej wraz z krewną Heleną Lubrzyńską. Dzielił swój czas między Kuźnicę Grabowską a Warszawę. W Kuźnicy Grabowskiej cała rodzina spędzała święta, wakacje. W książce telefonicznej Warszawy na lata 1935/1936 można znaleźć adres Seweryna Oxnera wraz z numerem domowego telefonu. Latem 1937 roku z inicjatywy i na koszt Seweryna Oxnera oraz jego wspólnika Michała Helera został pobudowany w Kuźnicy Grabowskiej drugi dworek. Na piętrze mieściły się sypialnie, natomiast na parterze: kuchnia, pralnia, jadalnia, salon oraz trzy pokoje. Dawni pracownicy dworscy wymieniają wśród gości kuźnickiego dworu B. Winawera (komediopisarz polski pochodzenia żydowskiego) i S. Sempołowską (nauczycielka i działaczka oświatowa). W starym dworku znajdowały się biura majątku. Mieszkał w nim rządca wraz ze swoją rodziną. Seweryn Oxner był właścicielem pierwszego w okolicy przed II wojną światową samochodu. Planował wybudowanie turbiny elektrycznej na rzece, ale mieszkańcy wsi byli temu przeciwni. Obawiali się opłat, które by pobierał właściciel za korzystanie z elektryczności. Później, gdy zrozumieli, że był to dobry pomysł, w realizacji planu przeszkodziła wojna. Do września 1939 roku w dworku mieszkał bezdzietny Heler z żoną. W 1939 roku do kuźnickiego dworku wprowadziła się żandarmeria niemiecka znana z bestialskich morów. Na ścianie budynku znajduje się tablica upamiętniająca 66 zamordowanych tutaj Polaków. Oxnerowie zostali osadzeni w areszcie gminy Czajków. Miejscowi chłopi z wójtem wykupili jednak Oxnerów z rąk Niemców. Załatwili furmankę i odwieźli ich na stację kolejową w Kaliszu. Oxnerowie wyjechali do swojego mieszkania w Warszawie. Tam spędzili wojnę. Zmienili jednak adres zamieszkania. Pomocy udzielała im rodzina Popowskich. W latach 1943-1944 Jan chodził do zawodowej szkoły zegarmistrzowskiej. Po powstaniu warszawskim zostali wywiezieni, przez obóz w Breslau Burgweide, do Landeshut na Dolnym Śląsku (Kamienna Góra), gdzie pracowali w fabryce metalurgicznej. W lutym 1945 wyzwoliły ich oddziały armii amerykańskiej. W czerwcu repatriowali się do Polski. Zamieszkali w Łodzi. Tu mieszkał przed wojną teść Seweryna, Mieczysław Hertz. Po wojnie Seweryn Oxner pracował w Polskim Urzędzie Repatriacyjnym w Łodzi. 12 stycznia 1948 roku, decyzją prezydenta miasta Łodzi, Oxnerowie zmienili nazwisko na Olszewscy (Seweryn – Stefan Olszewski). Stefan Olszewski zmarł na atak serca w 1951 roku, w Łodzi. Żyjącym potomkiem Seweryna Oxnera jest mieszkająca w Łodzi wnuczka. Po wojnie dworek Seweryna Oxnera wraz z parkiem przejęła szkoła podstawowa. W budynku mieściło się pięć izb lekcyjnych, hol, w którym znajdowała się szatnia i pokój nauczycielski. Trzy pomieszczenia zajmowało przedszkole, a na piętrze były mieszkania dla nauczycieli. Rozporządzeniem Wojewody Kaliskiego z 29 kwietnia 1987 roku park otaczający kuźnickie dworki ustanowiony został parkiem dworskim. Jego powierzchnia wynosi 1,44 ha. Jest on pozostałością po parku, założonym prawdopodobnie w I połowie XIX wieku przez ówczesnego właściciela dóbr kuźnickich hrabiego Anastazego Raczyńskiego. Swoją świetność park zawdzięcza Sewerynowi Oxnerowi. Ze swych licznych podróży przywoził on bowiem sadzonki drzew i krzewów. Do dnia dzisiejszego w kolekcji dendrologicznej kuźnickiego parku przetrwało siedemnaście gatunków i odmian drzew. Większość z nich to sędziwe drzewa o walorach pomnikowych. Najcenniejszym okazem parku jest dąb szypułkowy. 24 kwietnia 2003 roku Rada Gminy w Kraszewicach podjęła uchwałę w sprawie uznania dębu szypułkowego znajdującego się na terenie parku dworskiego za pomnik przyrody. Na pamiątkę dawnego właściciela parku, drzewu nadano imię „Sewerynek”. W 2003 roku uzyskano także zgodę Konserwatora Zabytków w Kaliszu na przebudowę starego dworku na salę gimnastyczną. Remont rozpoczął się w 2004 roku. Wygląd elewacji zewnętrznej nie został zmieniony.

Źródła

Archiwum rodzinne

Archiwum Państwowe w Warszawie, Oddział w Grodzisku Mazowieckim

Archiwum Państwowe w Piotrkowie Trybunalskim

Archiwum Państwowe w Kielcach

Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego

Brzęk, Gabriel. Straty wśród zoologów polskich w następstwie II wojny światowej. Analecta 6/2, s. 187-1188. Kolekcja cyfrowa Bazhum.

Falski, Marian. Z okruchów wspomnień. Bydgoszcz 2007.

Jagiełło, Bogdan. Z dziejów osadnictwa żydowskiego na Mazowszu Zachodnim. Rocznik Żyrardowski, Tom IX/2011.

Książek, Jan. Życie społeczno polityczne i gospodarcze Lututowa w latach 1914–1939 [w:] Sześć wieków Lututowa, red. T. Olejnik. Wieluń 2007, s. 119-120.

Kuczyński, Antoni. Marian Falski – wpisany w historie. „Nasza Rota” 2005, nr 3-4, s. 18.

Muzeum Historii Żydów Polskich

Polski Słownik Biograficzny, t. 24, s. 662.

Polski Słownik Biograficzny, t. 40, s. 212.

Polski Słownik Biograficzny, t. 40, s. 213.

Polski Słownik Biograficzny, t. 40, s. 214.

USC w Zakopanem

Zabiełło, Stanisław. Na posterunku we Francji. Warszawa 1967, s. 196.

Zdjęcia własne

Zdunek, Elżbieta. Problematyka oświatowo-wychowawcza na łamach czasopisma „Wiedza”. Rozprawy z dziejów oświaty. Kolekcja cyfrowa Bazhum.

http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=2018&from=publication

http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=73790

http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/plain-content?id=117397

http://ebuw.uw.edu.pl/dlibra/publication?id=2324&tab=3

http://ebuw.uw.edu.pl/dlibra/publication/104277?tab=1

http://mbc.cyfrowemazowsze.pl/dlibra

http://baza.archiwa.gov.pl/sezam/index.php?l=pl&mode=show&zespoly_id=50866&word=Oxner&word2

https://www.jewishgen.org

http://www.nieobecni.com.pl/index.php?s=grob&id=148955

http://www.nieobecni.com.pl/index.php?s=grob&id=148960

http://www.sbc.org.pl/dlibra/docmetadata?id=28183

http://www.sbc.org.pl/dlibra/docmetadata?id=34803&from=publication

www.sztetl.org.pl

http://www.matrikel.uzh.ch/active/static/15939.htm

http://www.matrikel.uzh.ch/active/static/15940.htm

http://www.zaginieni1939-45.pl/person/3645.html

http://www.muzeumwp.pl/oficerowie/?letter=O&page=16

http://www.sprawiedliwi.org.pl/pl/family/547,rodzina–popowskich

www.wielcy.pl

http://genealogyindexer.org