Pochodzenie
Maria Mielcarzewicz urodziła się w 1941r. Jest córką Bronisławy zd. Burzyńskiej i Stanisława Machajewskiego. Jej ojciec w czasie I wojny światowej walczył w armii pruskiej, po powrocie z frontu do Środy wstąpił do średzkiej Straży Ludowej. Walczył w Powstaniu Wielkopolskim w 3 Kompanii Średzkiej. w 1920 został skierowany na front wschodni pod Kijowem, Mińskiem i Berezyną. Maria Mielcarewicz wychowywała się w domu, gdzie pielęgnowało się pamięć o walczących powstańcach wielkopolskich, rozmawiało się o historii Polski, dbało o tradycję i porządek.
Dzieciństwo z chorągwią 1 Kompanii Średzkiej w tle
Ojciec Marii Mielcarzewicz był dyplomowanym kupcem i szanowanym obywatelem. Należał do Bractwa Kurkowego, angażował się w prace na rzecz byłych powstańców wielkopolskich. Do września 1939 r. a także po wojnie piastował funkcję prezesa Towarzystwa Uczestników Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 w Środzie. Zgodnie z przyjętym zwyczajem przechowywał w domu chorągiew 1 Kompanii Średzkiej, która została ufundowana przez Wiktorię Woźną i przekazana w styczniu 1919r. dowódcy kompanii – Alfredowi Milewskiemu.Cała historia chorągwi nie jest znana. Nie wiadomo jak i gdzie przetrwała II wojnę światową. Jak wspomina Maria Mielcarzewicz pamięta, że chorągiew była przechowywana w domu po wojnie. Traktowano ją jak najświętszy symbol narodowy, dzieciom nie wolno było jej nawet dotknąć. Z wielkim szacunkiem obchodzono się z nią ilekroć na cmentarzu uroczyście żegnano zmarłych powstańców wielkopolskich oraz podczas uroczystości rocznicowych Powstania Wielkopolskiego.W 1960r. sztandar został przekazany do Muzeum Narodowego w Poznaniu, od 1963r. znajduje się w stałej ekspozycji Wielkopolskiego Muzeum Wojskowego w Poznaniu.
Pamięć o średzkich Powstańcach Wielkopolskich
Powstańcy Wielkopolski z Ziemi Średzkiej, m.in. ojciec Marii Mielcarzewicz – Stanisław Machajewski – którzy wrócili do domów po zakończeniu działań wojennych zawiązali Towarzystwo, którego celem było zachowanie pamięci o Powstaniu Wielkopolskim i o walczących w nim Średzianach. Nazwa towarzystwa zmieniała się, zmieniali się ludzie je tworzący. Początkowo było to Towarzystwo Powstańców Wielkopolskich 1918-1919 w Środzie, potem (do wybuchu II wojny światowej) Towarzystwo Uczestników Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 w Środzie. Przez wiele lat prezesem towarzystwa był Stanisław Machajewski. Po II wojnie światowej uczestnicy Powstania Wielkopolskiego skupili się w średzkim kole Związku Powstańców Wielkopolskich. Prezesem tego koła – aż do momentu rozwiązania w 1949r. – był Stanisław Machajewski. W domu rodzinnym Marii Mielcarzewicz – pomimo niesprzyjającej sytuacji politycznej – pielęgnowano historię i pamięć o Powstaniu Wielkopolskim.
W latach dziewięćdziesiątych XX w., po zmianie w Polsce ustroju politycznego organizacje kombatanckie mogły bez przeszkód formować się w komitety i towarzystwa.
W 1997r. ukonstytuował się w Środzie Wlkp. Społeczny Komitet Rodzin Powstańców Wielkopolskich, jego reprezentantką a następnie przewodniczącą została Maria Mielcarzewicz. Głównym celem Społecznego Komitetu Rodzin Powstańców Wielkopolskich było zbieranie środków finansowych i koordynowanie prac związanych z renowacją Kwatery Powstańców Wielkopolskich. O skuteczności działań komitetu świadczy fakt, że 1 września 1999 roku nastąpiło uroczyste poświęcenie odrestaurowanie kwatery. W oparciu o opracowaną wcześniej koncepcję dokonano naprawy muru wokół kwatery i odrestaurowano wszystkie nagrobki. Kwatera nabrała wyglądu kwatery wojskowej. Osiągnięcie swego najważniejszego celu nie przerwało działalności Społecznego Komitetu i podejmował kolejne wyzwania.W dniu 27 grudnia 2005 roku odsłonięto na kwaterze tablicę pamiątkową zawierającą nazwiska powstańców średzkich. W kolejnych latach dokonano ekshumacji zaniedbanych grobów powstańców pochowanych na cmentarzu średzkim i przeniesiono je na kwaterę. Od początku swej działalności Społeczny Komitet organizował każdego roku uroczystości związane z kolejnymi rocznicami wybuchu Powstania Wielkopolskiego. W związku z 90 rocznicą Społeczny Komitet Rodzin Powstańców Wielkopolskich podjął się kolejnych zadań – odrestaurowania pomnika na kwaterze.Społeczny Komitet Rodzin Powstańców Wielkopolskich w Środzie Wlkp. został odznaczony Złotym Medalem Opiekuna Miejsc Pamięci Narodowej „za opiekę nad miejscami walk i męczeństwa” przez Radę Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa (2005 rok) oraz medalem „Ad valorem” przyznawanym przez Radę Miejską w Środzie (2008).Członkowie komitetu podjęli inicjatywę zarejestrowania w Krajowym Rejestrze Sądowym Stowarzyszenia Rodzin Powstańców Wielkopolskich w Środzie Wlkp. Stowarzyszenie uzyskało wpis 2 marca 2012r. i tym samym zakończył działalność Społeczny Komitet Rodzin Powstańców Wielkopolskich w Środzie Wlkp. Głównym celem działalności Stowarzyszenia jest szerzenie wiedzy i kultywowania pamięci Powstania Wielkopolskiego oraz popularyzacja wśród młodego pokolenia wartości, które przyświecały czynom i życiu Powstańców Wielkopolskich. Maria Mielcarzewicz jest prezesem tego Stowarzyszenia.
Kwatera powstańców na średzkim cmentarzu
W 2009r. wydana została praca zbiorowa „Ziemia Średzka w dobie Powstania Wielkopolskiego 1918-1919, w której to Maria Mielcarzewicz opublikowała obszerny i rzetelny artykuł „Kwatera Powstańców Wielkopolskich 1918-1919 w Środzie Wielkopolskiej”.
Maria Mielcarzewicz historię powstania kwatery nie tylko przystępnie opisała, ale też niezwykle ciekawie opowiadała ją na spotkaniach z młodzieżą, na uroczystościach rocznicowych, podczas wystąpień na Średzkich Sejmikach Kultury.
Historia średzkiej kwatery powstańczej w relacji Marii Mielcarzewicz
Po zakończonych działaniach wojennych powstańcy wielkopolscy zorganizowani w Towarzystwo Powstańców Wielkopolskich 1918-1919 w Środzie podjęli starania w poszukiwaniu miejsca, które spełniłoby rolę cmentarza, w którym wszyscy powstańcy znaleźliby miejsce ostatniego spoczynku. Starania te podjęto już w 1923r. […] 1 grudnia 1932r. ks. Mieczysław Meissner potwierdził, że Towarzystwo b. Uczestników Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 zakupiło miejsce na tutejszym cmentarzu grzebalnym dla grobów poległych. Autorka cytuje korespondencję pomiędzy ks. Meissnerem a władzami Towarzystwa, w której wskazane są warunki organizacji kwatery, budowy pomnika i grzebania powstańców. Opisuje także prace przy tworzeniu kwatery: Rozpoczęła się mozolna praca organizacyjna, gromadzenie środków finansowych. Apelowano do społeczeństwa, organizowano zbiórki, zamieszczano odezwy w gazetach. Pozyskano subwencje z wydziału Powiatu […] i od osób prywatnych […]. Wpłacały pieniądze organizacje i cechy rzemieślnicze […]. Otrzymywano towary do budowy i udzielano Towarzystwu pożyczek. Duży wkład pracy fizycznej wnieśli średzcy harcerze. […] Czy m się dało zwozili kamienie polne i żwir. Budowie kwatery i pomnika towarzyszyła życzliwość, wsparcie i zaangażowanie średzian. Pomagał kto mógł i czymkolwiek co się tylko budowie mogło przydać. Ten wysiłek przyniósł oczekiwany efekt. Kwatera została wybudowana. Autorka obszernie cytuje artykuł z „Dziennika Poznańskiego” z 13 sierpnia 1935r. z przebiegu uroczystości odsłonięcia, poświęcenia Pomnika i pogrzebu 9 ekshumowanych poległych Powstańców: …niewielkie miasto Środa przeżywało w dniu wczorajszym podniosłe […] święto uczucia patriotycznego, które wzrosło z bohaterstwa synów tego miasta. […] Wspólnemi siłami prostych rąk stanął Pomnik – Mauzoleum, pod którym bohaterskie ramiona złożyły drogie zwłoki we wspólnym żołnierskim grobie do żołnierskiego snu. Nie byli to ludzie wielcy, nie dokonali nadzwyczajnych, budzących dreszcze sensacyjnych czynów. To żołnierze, ludzie prości: robotnicy, chłopi, kupcy. Największym ich czynem było to, że ofiarowali życie za wolność narodu. Tylko za cenę życia w usłudze wielkiego celu zdobywa się bohaterstwo.Maria Mielcarzewicz poetycko opisuje kwaterę po uroczystościach w 1935r.: Na cmentarzu otoczonym murem kamiennym zostały brzozy młode pomnik wieńce i Oni. Ciepły wiatr rozwiał dookoła zapach róż. Koniki polne i żuki zaczęły swój ckliwy koncert. Słońce stanęło nad wspólną mogiłą. Odsłonięty i poświęcony pomnik zaprezentował się w całej krasie. Otoczony murem z ciosanych kamieni wystawiony na cokole dorównującym rozmiarami okolicznym drzewom drewniany krzyż i przesłanie „Dla Ciebie Polsko i dla Twej chwały”.W opracowaniu Maria Mielcarzewicz – powołując się znów na korespondencję ks. Meissnera z przedstawicielami Towarzystwa Uczestników Powstania Wielkopolskiego w Środzie – przedstawia ustalenia co do pochówków na kwaterze powstańców i hallerczyków, wymienia powstańców pochowanych na kwaterze do wybuchu II wojny światowej. Opisuje też działania po zakończeniu wojny. Druga wojna światowa przyniosła kolejne ofiary. Na Kwaterę ekshumowano w dniu 10 czerwca 1945r. pomordowanych 17 września i 20 października 1939r. mieszkańców Środy i okolic. Zgodę na to dało Towarzystwo b. Uczestników Powstania Wielkopolskiego. Podjęto także inicjatywę odbudowy Pomnika Powstańców Wielkopolskich. Maria Mielcarzewicz opisuje szczegółowo losy kwatery w okresie powojennym, który nie był dla niej łaskawy. Opisuje też i ilustruje zmiany, jakie następowały w latach pięćdziesiątych XX wieku oraz wymienia spoczywających tam powstańców chowanych na kwaterze zgodnie z umową pomiędzy ks. Meissnerem a reprezentantami powstańców.Opisuje też działania zawiązanego w 1997r. Społecznego Komitetu Rodzin Powstańców Wielkopolskich, wymienia sześć etapów prac związanych z renowacją kwatery. Podkreśla też ważność zadania jakie przyjął na siebie komitet: Niezwykle ważnym zadaniem było stworzenie możliwie dokładnej ewidencji średzkich powstańców, nie wszyscy bowiem spoczęli na kwaterze. II wojna światowa rozniosła powstańców po całej Polsce. Spoczywają pomordowani w Forcie VII w Poznaniu w zbiorowych mogiłach w Katyniu i na obczyźnie, a także na cmentarzu parafialnym. […] Społeczny Komitet uznał za konieczne wystawić na kwaterze tablicę pamiątkową obejmującą listę powstańców wielkopolskich powstałą ze zgromadzonych materiałów pozyskanych od rodzin, z Centralnego Archiwum Wojskowego, z Archiwum Państwowego w Poznaniu i ze słowników biograficznych.
fragmenty pochodzą z wydawnictwa „Ziemia Średzka w dobie Powstania Wielkopolskiego 1918-1919”, red. Janusz Karwata, Środa Wlkp. 2009
Dzięki zaangażowaniu członków Społecznego Komitetu Rodzin Powstańców Wielkopolskich w Środzie Wlkp., społeczności średzkiej, przychylności władz samorządowych i kościelnych średzka kwatera powstańcza pomimo upływu czasu jest świadectwem pamięci o bohaterach Powstania Wielkopolskiego i godnym miejscem ich pochówku.
Znaczenie postaci
Maria Mielcarzewicz potrafi głośno i pięknie mówić o historii ziemi średzkiej w dobie Powstania Wielkopolskiego. Młodzi ludzie słuchają jej z wielką ciekawością i uwagą, gdy opowiada o bohaterach sprzed niemal 100 lat, o czasach i życiu w początku XX wieku, o sposobach spędzania czasu, o wychowaniu, o nauce i o historii. Jej ogromna wiedza o Powstaniu Wielkopolskim oraz zaangażowanie w ocalenie pamięci o nim sprawiły, że w Środzie Wlkp. pamięta się o powstańcach, szanuje się ich i oddaje im cześć a kwatera powstańcza w Środzie Wlkp. uważana jest za jedną z piękniejszych nekropolii wojskowych.