Motto

„Na pierwszym miejscu stawiałem patriotyzm, miłość do kraju rodzinnego i wieczną nienawiść ku wszystkiemu, co przypomina naszych uciemiężycieli i zaborców” (Pamiętnik Michała Rawity Witanowskiego)

Informacje o pochodzeniu

Data urodzenia: 13.09.1859

Imiona rodziców: Józefa, Adam

Rodzeństwo: Mieczysław (1852-1905), Maria (1856-1888)

Żona: Janina Szymańska (ślub 1895 r.)

Dzieci: Wacław, Witold (1899-1944), Maria Bożena

Dzieciństwo

Michał Adam Józef Rawita Witanowski (herbu Rawicz) urodził się 13 września 1858 roku w Częstochowie, w niezamożnej rodzinie ziemiańskiej. Mieszkał niedaleko klasztoru jasnogórskiego, co z pewnością miało wpływ na jego postawę. Ojciec, Adam, był urzędnikiem w branży solnej, dokładnie naczelnikiem magazynu solnego; zmarł w 1867 roku. Matka Józefa sama opiekowała się trójką dzieci. W domu panowała szczególna atmosfera, gdzie wychowanie patriotyczne i religijne było traktowane jako obowiązek szlachcica-Polaka. Michał Witanowski wierzył głęboko w hasło Bóg-Honor-Ojczyzna do końca życia. W późniejszym okresie zwiedzał głównie kościoły i cmentarze, spisując szczegółowo ich historię, traktowaną jako najważniejsze dowody bytu narodowego.

Przebieg wczesnej młodości

Lata młodzieńcze Michała były czasem samodzielnie podejmowanych decyzji. Matka nie ograniczała rozsądnego i odpowiedzialnego młodzieńca, natomiast starsze rodzeństwo (brat Mieczysław i siostra Maria) nie mogło osobiście służyć radą, gdyż dość wcześnie przebywali poza domem, dlatego też sam decydował na temat własnej drogi kształcenia, napotkał on na niej wiele przeszkód, a mianowicie opóźnień i przeniesień, aż w końcu rezygnacji.

Edukacja

W roku 1870 wstąpił do I klasy prywatnego czteroklasowego męskiego instytutu pana Lippego w Częstochowie, swoim rodzinnym mieście. Swoją niefortunną edukację na szczeblu średnim Witanowski kontynuował w gimnazjum kieleckim do końca 1878 roku; przez swoją niechęć do matematyki nie ukończył matury. Zamiast zaliczać przedmioty przed końcem roku szkolnego, Rawita preferował piesze wycieczki w Góry Świętokrzyskie, co niekorzystnie wpłynęło na wyniki w nauce. Nie ukończywszy gimnazjum, wrócił do Częstochowy, aby pracować w aptece Józefa Pancerama. W 1880 roku wyjechał do Warszawy na studia farmaceutyczne, które ukończył w 1884. Witanowski w tym czasie utrzymywał się sam, zarabiał między innymi jako praktykant apteczny w Łęczycy, gdzie brat Mieczysław, jako absolwent Uniwersytetu Petersburskiego, prowadził działalność pedagogiczną.

Pobyt i działalność w Kłodawie (1890-1907)

Gdy w roku 1884 Witanowski ukończył studia z tytułem prowizora farmacji, zaczął poszukiwać własnego miejsca. Od roku 1885 do 1889 był aptekarzem w Suwałkach, Raczkach, Kamionku, Grochowie, następnie za bratem przybył do Koła, tam jednak był niedługo.

Kłodawa, która była już znana Michałowi z wcześniejszych krótkich odwiedzin, okazała się nieoczekiwanie cichą przystanią dojrzałego już człowieka (30-letniego), pragnącego ułożyć sobie życie. W kwietniu 1890 roku zakupił aptekę i dom nr 30 przy ulicy Warszawskiej. W 1895 roku ożenił się z Janiną Szymańską (również z Częstochowy), która zapewniała spokój domowego ogniska i stała się matką ich trojga dzieci: Wacława, Witolda i Marii Bożeny.

Dzięki aktywności swojego aptekarza Kłodawa była znana w Warszawie, Petersburgu, Krakowie i Poznaniu, gdzie znajdowały się siedziby towarzystw, do których należał Witanowski. W Kłodawie przy ul. Warszawskiej znajdowało się obserwatorium meteorologiczne (filia petersburskiego obserwatorium), Koło Macierzy Szkolnej z ochronką i biblioteką, pracownia malarska i fotograficzna, skąd wychodziły obrazy, rysunki, projekty pocztówek i fotografie. Przyjeżdżali tutaj również sławni ludzie, pisarze, artyści, wydawcy oraz badacze. Prawdopodobnie dzięki temu skorzystał na tym kościół parafialny, znajdujący się po drugiej stronie ulicy apteki, którego remont ukończono w 1902 roku. Również w tym roku zorganizowano straż ogniową, w czym udział mógł brać M. Rawita Witanowski. Okres kłodawski był w końcu najbardziej udany i owocny w prace badawcze, wymagający poszukiwań, rozlicznych podróży i trudu opracowywania zebranych materiałów i danych.

Witanowski nie zaniedbywał żadnej działalności – był równie dobrym historykiem, farmaceutą, jak i praktykiem. Był człowiekiem interesu, nowatorem, rzetelnym i sumiennym fachowcem. Wydał druk reklamowy, informujący o zaopatrzeniu kłodawskiej apteki w najnowsze leki i medykamenty, środki opatrunkowe i narzędzia chirurgiczne oraz artykuły higieniczne i spożywcze. Dzięki współpracy z zagranicznymi i warszawskimi firmami obniżone zostały ceny.

Historycy farmacji uważają, iż praca w aptece zaczynała się latem o 6 rano, zimą o 8, a kończyła się o 23, zarówno w dni powszednie, jak i niedziele. Swoje zamiłowania godził dzięki powierzaniu interesu farmaceutycznego zatrudnionym fachowcom, sam zaś w towarzystwie brata wędrował po polach, rozkopując pagórki, aby szukać w nich śladów przeszłości, zwiedzał miejsca zrujnowanych domów, skrupulatnie zbierając fragmenty i okruchy, które wraz z Mieczysławem opracowywali.
Katalog zbiorów Towarzystwa Krajoznawczego w Piotrkowie Trybunalskim informuje o rozlicznych znaleziskach z okolic Kłodawy. Z epoki kamiennej pochodzą: nóż krzemienny, siekieromłot serpentynowy, skrobacze, noże i okrzoski z terenu Bugaja koło Brdowa i Zawadki (gm.Drzewce); z epoki żelaznej: naczynia z cylindrycznym kołnierzem, dwie bransolety, przystawka z gliny szarożółtej z płaskim dnem, popielnica dwustożkowa, naczynie dzierzkowate, prząślik, dzbaneczek, naczynie czerwone ze stożkowatym kołnierzem z dwoma przeciwległymi uchami, naczynie brunatne z kołnierzem cylindrycznym – wszystkie z terenu Kłodawy. Na cmentarzysku żarowym między Kołem a Kościelcem odnalazł popielnice i garnuszek z uchem, a w Rgielewie czerepy urn. W Bierzwiennie znalazł srebrną monetę z czasów cesarza Hadriana (117-138 r.), natomiast w Kłodawie miedzianą z czasów Domicjana (51-96 r.). W fundamentach kłodawskiego domu Żyda Tabaczyńskiego przy ul. Warszawskiej odnalazł miedziane półdenarki z okresu jagiellońskiego; w ruinach kolskiego zamku odkopał kulę działową.

Dzięki swoim niezaprzeczalnym zasługom dla Kłodawy, upamiętnieniu jej historii w wydawnictwie monograficznym, uchwałą z dnia 28 stycznia 1931 roku władze miejskie nadały jednej z ulic imię Michała Witanowskiego.

Praca M. Rawity Witanowskiego „Kłodawa i jej okolice pod względem historyczno-ludoznawczym”

Działalność Michała Witanowskiego została doceniona przez świat nauki już za jego życia. Jest on autorem ponad 400 artykułów naukowych, popularno-naukowych, dyskusyjnych etc, a także kilku publikacji książkowych. Wśród nich znajduje się 285-stronicowa praca „Kłodawa i jej okolice”.

Książka poświęcona jest tematyce historycznej i etnograficznej Kłodawy. Podzielona jest ona na trzy części. Pierwsza traktuje o historii tego niegdyś kwitnącego miasta, które na skutek carskich represji na Polskę po upadku powstania styczniowego, zostało zredukowane do rzędu niewielkiej osady. Druga część obejmuję problematykę etnograficzną Kłodawy i okolic. Natomiast część trzecia zajmuje się odpisami przywilejów miejskich, kościelnych i cechowych Kłodawy.

Problematyka szkolnictwa zawsze bardzo interesowała Witanowskiego, poświęcił jej wiele uwagi we wszystkich monografiach miast. Jego zasługą jest odszukanie dokumentów dowodzących, że już na początkach XVI wieku istniała w Kłodawie wysoko postawiona szkoła, która była uważana nawet za filię Akademii Krakowskiej (szkoła ta później sama zaczęła się nazywać „Akademią”). Przyczynił się do tego Sędziwoj z Czechli, znany ze swojej ogromnej wiedzy, który przez pewien okres czasu sam wykładał na Akademii Krakowskiej i dzięki temu mógł stamtąd sprowadzić odpowiednich nauczycieli. Do jej wychowanków należał św. Stanisław Kostka (wraz z bratem Pawłem), który zmarł w Rzymie w 1568 roku.

Przy opisie ratusza Witanowski omówił również władze miejskie Kłodawy od XV wieku oraz zachowane dokumenty i przywileje. Podał także wykaz burmistrzów Kłodawy.

Równie cenną część książki stanowi rozdział dotyczący dziejów handlu i rzemiosła (opracowany na podstawie m.in. przywilejów królewskich, dokumentów cechowych i opisów lustracji miasta dokonywanych przez urzędników królewskich). W części historycznej znajdują się również informacje na temat medycyny i farmacji. Odnalazł dokumenty świadczące, że w Kłodawie już w XV wieku istniał szpital (szpital św. Ducha), założony przez Sędziwoja z Czechli, położony niedaleko kościoła św. Idziego.Nie był to jednak szpital we współczesnym pojęciu, lecz przytułek dla ludzi chorych, starych i kalek. Szpital uległ ostatecznej ruinie wraz z upadkiem kolegiaty św. Idziego. Witanowski sporządził również wykaz lekarzy kłodawskich od 1606 roku oraz spis aptekarzy kłodawskich w XIX wieku.

Część etnograficzną opracował na podstawie archiwalnych materiałów, literatury oraz na podstawie bezpośrednich kontaktów z miejscową ludnością (ułatwiało mu to prowadzenie apteki i codzienny kontakt z mieszkańcami).

Niewątpliwie na uwagę zasługuje udział Witanowskiego w utrwaleniu dorobku kulturalnego ludu polskiego. Jego wkład pracy w gromadzeniu słownictwa gwarowego ocenił pozytywnie nawet Stefan Żeromski (wymienił nawet nazwisko Witanowskiego wśród osób zasłużonych w tej tematyce; jego nazwisko, jako zasłużonego folklorysty, weszło do „Słownika folkloru polskiego”).

Trzecia część „Dyplomatariusz” obejmuje akta i przywileje miejskie oraz kościelne i dokumenty cechowe, które Witanowski zacytował w całości, zachowując ich oryginalne brzmienie i pisownię. Przywileje królewskie dla miasta, a także dokumenty kościelne, spisane są w języku łacińskim, zaś akta miejskie i dokumenty cechowe w języku polskim. Ta część jest bardzo cennym opracowaniem źródłowym dla współczesnej nauki.

Książka o Kłodawie zdobyła ogromne uznanie w latach międzywojennych. Jedynie nieliczne polskie miasta mogą pochwalić się tak obszernymi, szczegółowymi i wnikliwymi opracowaniami, jak Kłodawa.

Najważniejsze publikacje

Lud wsi Stradomia (pod Częstochową). Szkic etnograficzny, Kraków, 1883
Żywot bł. Bogumiła arcybiskupa gnieźnieńskiego, Koło, 1885
Monografia Łęczycy, Kraków, 1898
Pabianice, „Wędrowiec” 1899, nr 50
Po bocznych drogach – Kalisz, „Wędrowiec” 1901, nr 4
Kłodawa i jej okolice pod względem historyczno-ludoznawczym, Warszawa, 1904
Przewodnik po dawnym opactwie cystersów w Sulejowie, Piotrków Trybunalski, 1910
Wielkopolskie miasto Koło – jego przeszłość i pamiątki, Piotrków Trybunalski, 1912
Przewodnik po Piotrkowie Trybunalskim, Piotrków Trybunalski, 1923
Zbór we Włoszczowej, Kraków, 1925
Ilustrowane okolice Piotrkowa, Piotrków Trybunalski, 1926
Dawny powiat chęciński (wznowienie Kielce 2001)

Główne odznaczenia

Witanowski, w uznaniu zasług, mianowany został członkiem korespondentem Akademii Umiejętności w Krakowie, Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu, Komisji Historii Sztuki, Towarzystwa Heraldycznego. Jego imię nosi też piotrkowski oddział Polskiego Towarzystwa Turystyczno Krajoznawczego. W 1929 roku za pracę społeczną i naukową odznaczony został Krzyżem Oficerskim Orderu Polonia Restituta.

Znaczenie postaci

Michał Rawita Witanowski to polski regionalista, krajoznawca i historyk, a także z zawodu farmaceuta. Był założycielem wielu lokalnych organizacji kulturalnych. Wydał ponad 400 artykułów naukowych, popularno-naukowych, dyskusyjnych i innych, a także kilku publikacji książkowych, z zakresu historii, archeologii, etnografii i krajoznawstwa, w których opisywał miejscowości Wielkopolski (oraz Ziemi Sieradzkiej), w tym także Kłodawy. W latach 1890-1907 mieszkał w Kłodawie, gdzie był właścicielem apteki. Wśród jego zasług można wymienić założenie kłodawskiego Koła Macierzy Szkolnej, przy której działała ochronka dla dzieci oraz biblioteka, wydanie monografii „Kłodawa i jej okolice pod względem historyczno-ludoznawczym” (Warszawa, 1905), w której znajduje się obszernie opracowana problematyka historyczna i etnograficzna Kłodawy. Zorganizował on także w Kłodawie stację meteorologiczną, przesyłając obserwacje do Petersburga. Dzięki swojej pasji i wytrwałości udało mu się, wraz z bratem, dokonać wielu znalezisk w Kłodawie i okolicach. Za swoje niezaprzeczalne zasługi dla Kłodawy, upamiętnieniu jej historii w wydawnictwie monograficznym, uchwałą z dnia 28 stycznia 1931 roku władze miejskie nadały jednej z ulic imię Michała Witanowskiego.

Z satysfakcją realizował swoje życiowe plany i dążenia, z sukcesem opierając się żywiołowi licznych przeszkód i trudności, czyniąc je zachętą do kolejnych wysiłków. Michał Rawita Witanowski może być przykładem do naśladowania dla zrezygnowanych, zniechęconych i pozbawionych nadziei. Krzewił polskość, gdy ją tępiono, był dumny ze swojego narodu, kiedy prześladowano Polaków, potajemnie działał na korzyść ojczyzny, kiedy karano działaczy narodowych, wytrwale dążył drogą honoru, kiedy demoralizowano naród, intensywną i wytężona pracą odpowiadał na ubóstwo gospodarcze, dawał, kiedy inni zabierali.

W roku 1907 przeniósł się do Piotrkowa Trybunalskiego, gdzie również kupił aptekę, a także założył piotrkowskie muzeum, któremu ofiarował gromadzone przez lata zbiory. W 1929 roku został odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski. Zmarł 25 lutego 1943 roku w wieku 83 lat w Piotrkowie Trybunalskim, nie doczekawszy nowych czasów, które zapewne nie spodobałyby mu się ze względu na ograniczanie roli wiary w wychowaniu oraz potępianie prywatnej własności. Ominęło go rozczarowanie po utracie marzeń o Polsce, która mimo wolności stała się egzekutorem dla takich ludzi jak on.

Został pochowany na starym cmentarzu rzymsko-katolickim przy Alejach Cmentarnych (kwatera 11, grób nr 448).

Bibliografia

1. Dr Barbara Gańczyk, dr Wacław Jaroniewski, Michał Rawita Witanowski i kłodawska farmacja, Kłodawa 1991
2. M. Rawita Witanowski, Kłodawa i jej okolice pod względem historyczno-ludoznawczym, Kłodawa 1992