Pochodzenie

Roch Ignacy Nepomucen Rola Zbijewski urodził się w 1710 roku w okolicy Gniezna i był synem Józefa i Konstancji z Miaskowskich. Został ochrzczony imieniem Ignacy, potem dodano Roch z racji panującej zarazy, gdyż na ziemiach polskich uważano św. Rocha za patrona chroniącego od zarazy. Roch Zbijewski należał do rodziny herbu szlacheckiego Rola. Herb ten ma na czerwonym tle srebrną różę, od której odchodzą trzy kroje, a u jego góry znajduje się zwieńczenie z pięciu strusich piór.

Kim był?

Roch Zbijewski pełnił wiele państwowych funkcji. Był on w latach 1759-1762 łowczym poznańskim, czyli urzędnikiem nadwornym kierującym służbą łowczą, która zajmowała się gospodarowaniem zwierzyną i myślistwem. Pełnił także funkcję cześnika, czyli urzędnika nadwornego mającego pod swoją opieką piwnicę panującego króla – był cześnikiem kaliskim (w latach 1744-1754) i cześnikiem poznańskim (w latach 1762-1765). Ponadto był podstolim poznańskim (w latach 1765-1778), czyli urzędnikiem nadwornym, który zastępował stolnika – urzędnika opiekującego się stołem panującego króla. Sprawował władzę nad grodami i okręgami, będąc kasztelanem nakielskim (w latach 1754–1756), gnieźnieńskim (w latach 1756–1763), kaliskim (w latach 1763-1782), poznańskim (w latach 1765-1778), międzyrzeckim (w latach 1756-1757). Roch Zbijewski był też wymieniany jako: sędzia kapturowy (18 III 1733 oraz 6 II 1764), marszałek sejmu (10 IX 1743), poseł do Jego Królewskiej Mości (10 IX 1743 oraz 15 IX 1761), komisarz Komisji Skarbowej kadencji XV, XVII i XVIII (10 IX 1743, 12 I 1756, 27 IX 1756, 18 VII 1757, 15 IX 1761), komisarz skarbowy poznański (16 IX 1755, 15 IX 1761), wojewoda gnieźnieński (21 X 1790).

Działalność w Pogorzeli

Scalanie majątku

Około 1740 roku poślubił w Gnieźnie Mariannę Grudzińską, wdowę po Tomaszu Olewińskim. Stał się w ten sposób właścicielem Pogorzeli i całej gminy. Po śmierci Marianny Grudzińskiej, która miała miejsce 12 marca 1782 roku, nie ożenił się ponownie. Tomasz Olewiński umierając w 1739 roku nie pozostawił potomka, a cały majątek zapisał żonie Mariannie. Jednak uprawnionymi spadkobierczyniami do pogorzelskiego majątku były również siostry Tomasza Olewińskiego: Katarzyna Dobrzycka, Apollonia Kolczyńska, Konstancja Zakrzewska, Krystyna Zielonacka i Zofia Bielicka. W związku z tym doszło do podziału Pogorzeli na liczne części. Dobra nie utrzymywały się zbyt długo przy jednej osobie i przechodziły z rąk do rąk. Roch Zbijewski zaczął je skupować, np. 5 września 1764 roku nabył za 1000 zł od Fabiana Korytowskiego część miasta. Do 1787 roku zgromadził 17 z 30 części majątku Pogorzeli, które zakupił przeważnie w latach 1766-1768. Sytuacja na dobrach w Pogorzeli odwróciła się diametralnie w 1787 roku. Nie wiadomo czemu mimo tak licznych zabiegów Roch Zbijewski zrezygnował z miasta i okolicznych wiosek na rzecz Mikołaja Taczanowskiego. Do podpisania umowy sprzedaży między nimi doszło 10 lutego 1787 roku. Umowa weszła w życie 2 marca. Sprzedaży w imieniu Rocha dokonał Anastazy Zbijewski. W skład sprzedanego majątku wchodziła Pogorzela, Głuchów i Gumienice, których wartość wynosiła 255 tys. zł.

Zasiedlenie Gumienic

Gumienice to wieś w Gminie Pogorzela, która od wieków była własnością kolejnych dziedziców Pogorzeli. Mieszkańcy wsi zmarli ponoć w latach 1709-1710 na ,,morowe powietrze” i przez kilkadziesiąt lat miejscowość ta nie była zamieszkana. Dziedzic Pogorzeli – Roch Nepomucen Rola Zbijewski, idąc za powszechnym wówczas trendem w Wielkopolsce kolonizowania wsi cudzoziemcami, sprowadził Niemców do Gumienic w 1743 roku. W ten sposób Gumienice stały się osadą niemiecką. Nowi przybysze otrzymali bardzo korzystne warunki zamieszkania. Dostali bowiem „całą wieś wraz z budynkami, ziemią, łąkami, ogrodami, stawami i sadami na wieczne czasy, bez wszelkiej pańszczyzny i zaciągu”. Musieli płacić jedynie coroczny czynsz Zbijewskim i ich następcom. Przez pierwsze dwa lata byli ponadto z tego czynszu zwolnieni. Roch Zbijewski i jego żona Marianna nadali nowym przybyszom sporo przywilejów, np. korzystanie z pobliskich lasów. Zbijewski pozwolił im także w przyszłości wybudować własną szkołę i kościół protestancki oraz wiatrak. Gdy Zbijewski przekazał Gumienice Niemcom, we wsi mieszkało jeszcze kilku Polaków. Co z nimi zrobił, nie wiadomo. Prawdopodobnie przeniósł ich do Głuchowa. Tam nie otrzymali oni jednak żadnych ulg i przywilejów, jakie nadano obcym przybyszom.

Wpływ na rozwój miasta

W wielkim pożarze miasta Pogorzeli 2 czerwca 1774 roku spłonęły zabudowania dworku Rocha Zbijewskiego, kościoła i części rynku. Właściciel Pogorzeli ufundował nowy kościół dla mieszkańców i wybudował dwór, który stał w parku pogorzelskim do XIX wieku. ,,Legenda o Drewnianym Zamku w Pogorzeli” opowiada o motywach wybudowania nowego kościoła. Mówi o tym, że właściciel Pogorzeli Roch był dobrym człowiekiem, ale samotnym, marzył o kochającej żonie. Roch zakochał się, ożenił, a jego żona była mu wierna i bardzo go kochała, ale bała się przyznać, że nie może mieć dzieci. Lata mijały, a potomstwa nie było. Pewnego wieczoru Roch podsłyszał rozmowę żony z przyjaciółką o tym, że nie może mieć dzieci. Wpadł w ogromną złość i rozpacz. Zaczął urządzać przyjęcia, w których szerzyły się rozpusta i pijaństwo. Żona zaczęła błagać o cud, by Bóg obdarzył ją dzieckiem. Po dziesięciu latach żona zaszła w ciążę i powiedziała Rochowi, że jeśli umrze to z wdzięczności za dziecko ma zrobić coś dobrego dla Boga i ludzi. Na świat przyszła piękna i zdrowa córeczka. Jednak tej samej nocy żona Rocha zmarła i piorun uderzył w ich drewniany zamek, który spłonął doszczętnie. Jako podziękowanie i zadośćuczynienie za swoje złe życie Roch ufundował kościół, który wybudowano na miejscu drewnianego zamku. Legenda jak zawsze może kryć w sobie elementy prawdy, choć przedstawione w baśniowy sposób. Być może wskazuje ona na przyczyny, którymi kierował się Roch Zbijewski fundując budowę kościoła. Jego życie osobiste nie układało się w rzeczywistości zbyt dobrze. Wspólnie z Marianną nie mogli mieć dzieci i wzięli na wychowanie dziewczynkę z rodziny. Niestety zmarła w wieku 8 lat 26 kwietnia 1772 roku.

Kościół w Pogorzeli postanowiono wybudować na cmentarzysku 50 metrów na zachód od Ratusza będącego na Starym Rynku w zamkowej części miasta. Budowę nowego kościoła rozpoczęto 24 kwietnia 1778 roku. Administratorem budowy był ksiądz Józef Sobocki. W 1781 roku zrobił pierwsze podsumowanie budowy, z którego wynikało, że od dnia 25 kwietnia 1778 roku do 26 listopada 1781 roku koszt budowy wynosił 31 223 ówczesnych złotych. Budowa kościoła trwała w dalszych latach, a Roch Rola Zbijewski często płacił złotymi monetami, które później ks. Sobocki rozliczał. Rzemieślnicy za swoją pracę otrzymywali wynagrodzenie w ówczesnych złotych i w postaci piwa. W 1784 roku Roch Rola Zbijewski zawarł kontrakt z murarzem Johanem Frantzem na dokończenie budowy kościoła i zbudowanie oraz wytynkowanie cokołu Figury Matki Bożej na Rynku w Pogorzeli. Figura ta w naszych czasach została oddana do odrestaurowania, a na cokole umieszczono nowy posąg, ale bez korony z 12 gwiazd. Budowa kościoła trwała do 1785 roku. Jest to data podpisania potwierdzenia odbioru zapłaty (w formie zboża) za wykonaną pracę przez Johana Franza.

Budowniczowie kościoła zostawili znaki wskazujące kto jest jego fundatorem. W środku światyni w górnej części każdego filara wśród ozdób roślinnych widać litery ,,R” i ,,Z” , czyli inicjały Rocha Zbijewskiego. Jest ich 63. Herb Rola, którym posługiwał się Roch Zbijewski znajduje się w ołtarzu bocznym św. Walentego. Nad obrazem przedstawiającym uzdrowienie chorych przez św. Walentego znajdują się dwa herby: „Rola” należący do Zbijewskiego i „Grzymała” należący do rodziny Grudzińskich, z której pochodziła jego żona Marianna. Po lewej stronie tego ołtarza stoi figura św. Rocha, czyli patrona Rocha Zbijewskiego. W zakrystii znajduje się kopia portretu Rocha Roli Zbijewskiego. Oryginalny portret właściciela Pogorzeli został namalowany przez nieznanego artystę w drugiej połowie XVIII wieku. Następnie portret przeniesiono do Bazyliki Świętogórskiej w Gostyniu, lecz obecnie nie wiadomo gdzie się on znajduje.

Jako dziedzic Pogorzeli Roch Rola Zbijewski dbał o rozwój miasta i wyróżnił się dużymi zasługami dla jego gospodarki. Podejmował liczne inicjatywy, które wyciągnęły miasto z ekonomicznej zapaści. Dzięki staraniom Zbijewskiego u króla Stanisława Augusta Poniatowskiego 6 grudnia 1766 roku zatwierdził przywileje królewskie dotyczące targów oraz jarmarków. Dodał dwa jarmarki i w ten sposób w ciągu roku odbywało się w mieście sześć jarmarków i cotygodniowy targ. W celu ożywienia gospodarczego Pogorzeli przyznano miastu specjalne przywileje handlowe i na jarmarkach zezwolono na sprzedaż koni i bydła. Następnym krokiem Rocha Zbijewskiego było ustanowienie przywileju miejskiego z 13 marca 1768 roku, w którym uregulował sprawy gospodarcze. Dziedzic Pogorzeli zezwolił na powstanie browaru, dzięki czemu pod koniec XVIII wieku gorzelnictwo i piwowarstwo w Pogorzeli było dobrze rozwinięte. Ustanowiono wolność handlową i kupiecką poszczególnych towarów takich, jak: śledzie, sól, tabaka, żelazo, korzenie kuchenne oraz zboża. Zapoczątkowano hodowlę owiec w Pogorzeli.

Ważnym krokiem Rocha Zbijewskiego było założenie 15 kwietnia 1768 roku cechu młynarskiego. Pozostałe zawody należały wtedy do cechu łącznego, natomiast młynarski był cechem osobnym. Tradycje młynarskie w Pogorzeli były bardzo silne. W 1793 roku w mieście było siedem wiatraków. Dzięki rozwojowi rzemiosła wzrosła liczba rzemieślników tj. szewców, młynarzy i gorzelników, a Pogorzela zaczęła odgrywać znaczącą rolę nie tylko w okolicy, ale i w regionie. Mimo tego rozkwitu Pogorzela miała nadal charakter rolniczy i głównym środkiem utrzymania była uprawa roli.

Roch Zbijewski zadbał także o szkolnictwo. W przywileju z 13 marca 1768 roku zawarł regulacje związane ze szkołą. Ustanowił, żeby nakładem mieszkańców, powstała w mieście szkoła. Wprowadził represje karne za nieodbywanie obowiązku szkolnego przez dzieci, za które rodzice mieli zapłacić karę w wysokości 30 grzywien, po uprzednim orzeczeniu sądu miejskiego. W 1793 roku istniały w mieście dwie szkoły: katolicka i protestancka, a w każdej z nich był tylko jeden nauczyciel. Szkoła katolicka istniała do 1795 roku.

19 maja 1768 roku w Zamku Pogorzelskim kasztelana Rocha Roli Zbijewskiego utworzone zostało Bractwo Strzeleckie. Polecenie utworzenia Bractwa zostało wydane właścicielowi miasta Pogorzeli w dniu 1 maja 1766 roku przez Stanisława Augusta Poniatowskiego króla Polski. We wcześniejszym okresie Bractwo nazywało się ,,Kołem Rycerskim’’ i jego zadaniem było ,,jednoczyć mieszczan i obywateli miasta Pogorzela w celu zwiększenia umiejętności w sztuce strzeleckiej i za wzorem innych miast spełniać bohaterskie czyny przez wieki w warowniach i strzec bezpieczeństwa miast, gdy rycerstwo polskie w polu otwartym pierś dla obrony Rzeczpospolitej podawało’’. Podpisanie aktu ustanowienia Bractwa Kurkowego w Pogorzeli trwało dwa lata, gdyż szukano odpowiedniego przywileju, który by zadowolił właściciela miasta i nowo powstałą organizację. Dzień 19 maja 1768 roku był czwartkiem poprzedzającym Zielone Świątki, podczas których prawdopodobnie odbyło się pierwsze strzelanie o tytuł króla. Koło rozpoczynając działalność otrzymało ziemię i warownię.

Wyróżnienia

Roch Rola Zbijewski 3 sierpnia 1761 roku uhonorowany został w Warszawie Orderem Orła Białego – najwyższym polskim wyróżnieniem ustanowionym w 1705 roku przez króla Augusta II. Order ten noszony jest na błękitnej wstędze i ma kształt krzyża z orłem białym. Roch Zbijewski pochowany został z orderem. W 1967 roku otwarto jego trumnę i zabrano z niej Order Orła Białego, a następnie przekazano go do Muzeum Narodowego w Warszawie. Roch Zbijewski otrzymał także Order św. Stanisława. Oba te wyróżnienia przyznane zostały za aktywny udział w życiu politycznym i gospodarczym, pełnienie wielu funkcji państwowych oraz za patriotyczną postawę. „Na usługi Waszej Królewskiej Mości i mojej Ojczyzny ” – zasłynął takimi słowami, wypowiedzianymi w XVIII wieku do króla Augusta Poniatowskiego.

23 września 2010 roku Rada Miejska w Pogorzeli nadała placowi położonemu w Pogorzeli funkcjonującemu jako parking przy kościele parafialnym św. Michała Archanioła nazwę „Plac Rocha Roli Zbijewskiego”. Działanie to miało na celu upamiętnienie wybitnej postaci Rocha Ignacego Nepomucena Roli Zbijewskiego dla potomnych. Uzasadnieniem tej decyzji były jego zasługi dla parafii pogorzelskiej jako fundatora obecnego kościoła oraz czynny udział w polityce i ówczesnej administracji. Uznano, że plac przy kościele będzie najbardziej odpowiednim miejscem ze względu na położenie centralne w mieście, tło historyczne oraz fakt, że w przeszłości była to część jego dóbr.

W 2013 roku pod patronatem Starosty Gostyńskiego zorganizowano II Powiatowy Konkurs Literacko-Plastyczny „Ziemia Gostyńska w słowach i obrazach”, którego motywem przewodnim były wybitne, zasłużone postacie Ziemi Gostyńskiej. Wśród laureatów znalazła się uczennica Szkoły Podstawowej im. Adama Mickiewicza w Pogorzeli – Magdalena Błażejczak, która otrzymała I nagrodą w literackiej kategorii poezji za wierszowaną biografię Rocha Roli Zbijewskiego pt. „Roch Rola Zbijewski – Najwybitniejszy Pogorzelanin”.

Pochówek

Roch Zbijewski zmarł 5 listopada 1790 roku i został pochowany 23 listopada w podziemiach kościoła św. Michała Archanioła w Pogorzeli. Jego zwłoki ubrano w czerwony żupan i niebieski kontusz ze wstęgą i Orderem Orła Białego. Spoczął obok wcześniej pochowanych członków swojej rodziny – żony Marianny oraz córki.

BIBLIOGRAFIA

Opracowania:

Bieniaszewski A., Urzędnicy wielkopolscy XVI – XVIII wieku, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1987.

Bogusławski W., Pogorzela – zarys dziejów, Praca magisterska napisana pod kierunkiem Prof. dr hab. Stanisława Sierpowskiego, Poznań 2008.

Curyk-Sierszulska E., Gumienice (brak daty wydania).

Opis historii kościoła pogorzelskiego, znajdujący się w gablocie kościelnej (brak autora i daty wydania).

Rybka K., Historia Kościoła św. Michała Archanioła w Pogorzeli, Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury, Pogorzela 2013.

Rybka K. (red.), Ziemia Pogorzelska, Pogorzela 2005.

Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, Warszawa 1965.

Dokumenty:

Uchwała nr XLI/251/10 Rady Miejskiej w Pogorzeli z dnia 23 września 2010 roku w sprawie: nadania nazwy placowi w Pogorzeli.

Strony internetowe:

www.kbs.pogorzela.pl

www.parafiapogorzela.pl

www.pogorzela.pl

www.sppogorzela.pl

Teki Dworzaczka, Biblioteka Kórnicka PAN

wikipedia.pl

Wypowiedzi:

ks. kan. Bandosza Dariusza – proboszcza Parafii Pogorzela;

Bogusławskiej Grażyny – nauczycielki historii w Szkole Podstawowej w Pogorzeli;

Błażejczak Dobrochny – bibliotekarki w Szkole Podstawowej w Pogorzeli;

Curyka Piotra – Burmistrza Miasta i Gminy Pogorzela.

Czasopisma:

Bogusławski W., Właściciele Pogorzeli (cz.V), „Nowa Gazeta Gostyńska”, nr 36/2009.

Curyk–Sierszulska E., Dzieje miasta Pogorzela (cz.I), „Gazeta Gostyńska”, nr 4/1999.

Jańczak D., Wielka postać, o której zapomniano, „Życie Gostynia”, nr 41(140)/2010.

Michalin P., Pogorzela – Kościół pw. św. Michała Archanioła, „Gostyńskie ABC”, nr 39/1993.

Siama A., O ugodzie młynarzy z pogorzelskim proboszczem, „Rzecz Krotoszyńska’, nr 972/2013.